De boekhandelaar van Florence over de renaissance, de boekdrukkunst en de veranderende kracht van ideeën
Halverwege de vijftiende eeuw werd gezegd dat alle wijsheid van de wereld in Vespasiano da Bisticci’s boekwinkel in Florence te vinden zou zijn. Daar werden prachtige manuscripten voor de Europese elite geproduceerd en belangrijke werken uit de klassieke oudheid herontdekt en verspreid. De winkel trok de grootste denkers van de stad aan.
Dan arriveert er in 1476 een nieuwe techniek in Florence. Het nonnenklooster van San Jacopo di Ripoli aan de andere kant van de stad bemachtigt een drukpers van een failliete Duitse drukker. Binnen de kortste keren drukken de hardwerkende nonnen een serie boeken en pamfletten, waarmee een stroom aan politieke, filosofische en religieuze ideeën op gang wordtgebracht.
In De boekhandelaar van Florence ontsluit bestsellerauteur Ross King het verhaal van een lokale strijd met verregaande consequenties.
De stortvloed aan radicale denkstromen die werd ontketend door het gedrukte boek zou de loop van de geschiedenis veranderen; de drukpers vormde de voedingsbodem voor de renaissance en de reformatie, en maakte het pad vrij voor de verlichting – en voor de moderne wereld zoals we die nu kennen.
Soms verschijnen er boeken waarvan je je afvraagt ‘wie zal dit lezen?’ Dit is zo’n boek, of beter naslagwerk. Een bijzonder waardevol en gedetailleerd studiewerk over de renaissance van de 14de en de 15de eeuw, geschreven vanuit de beleving en het gezichtspunt van een Florentijnse boekhandelaar.
De auteur is niet van de minste: Ross King, geboren in 1962 in Canada. Hij promoveerde aan de York University in Toronto op de acttiende-eeuwse Engelse literatuur en werkte als postdoctoraal onderzoeker aan het College University in London. King is niet aan zijn proefstuk toe, eerdere werken rond Brunelleschi, Michelangelo en Leonardo Da Vinci verkregen internationale faam en tot driemaal toe werd hij in Canada voor zijn non-fictie werk gelauwerd met de Governor General’s Award. Ook voor dit boek dus, “The Bookseller of Florence: Vespasiano da Bisticci and the Manuscripts that illuminated the Renaissance”. Deze vertaling, wellicht niet op de allerhoogste oplage gedrukt, werd geschreven door Toon Dohmen en uitgegeven door De Bezige Bij dank zij een subsidie van het Nederlands Letterenfonds. Dohmen leverde een schitterende vertaling, verzorgd, vlot leesbaar, gefascineerd door woord en beeld. Als communicatiewetenschapper uit Nijmegen en journalist is hij gespecialiseerd in cultuurgeschiedenis, filosofie en politiek.
De gouden eeuw uit onze middeleeuwse tijd in drie grote thema’s: de geschiedenis van de boekdrukkunst, Florence, en de renaissance. Drie thema’s, die in kleine gemakkelijk leesbare hoofdstukjes in hun verwevenheid aan bod komen.
De kopiisten, geleerden en boekhandelaren van Florence liepen destijds voorop bij de revolutie die zich op het gebied van kennis voltrok. Florence was dank zij de wolindustrie en het rijke bankwezen uitgegroeid tot het centrum van geleerdheid waar de oude westerse cultuur nieuw leven ingeblazen werd. Het draaide om patriottische dienstbaarheid, vriendschap en loyaliteit, verfijnde genoegens, wijsheid en goed gedrag, gerechtigheid, heldhaftigheid en politieke vrijheid.
De place to be was de boekhandel van Vespasiano.
Vespasiano schreef in zijn oude dag levensschetsen van ‘illustere mannen’, een bundel die tot vandaag bewaard bleef in de Vaticaanse bibliotheek en pas in 1839 werd teruggevonden. Hij schreef hiermee een schat aan informatie uit de eerste hand, over zeventig jaren, en wel over hoogst belangrijke figuren uit zijn tijd, uit heel Europa, met als knooppunt de Via del Proconsolo ‘de boekhandelstraat’ in Firence. Vespasiano was in zijn tijd de meest kunstzinnige publicist en kreeg de meest verfijnde klanten over de vloer: pausen als Tomasso Parentucelli, Nicolaas V of Eugenius VI, Poggio Bracciolini, Niccolò Niccoli, kardinaal Bessarion, Michelangelo, Janus Pannonius, en wellicht als voornaamsten Lorenzo en Cosimo Di Medici, voor wie hij persoonlijke opdrachten vervulde en reizen ondernam. Tussen haakjes, het Palazzio Medici-Riccardi blijft voor de op kunst beluste toerist in Trotter zowat ‘het sierlijkst en afgewerkte ooit’, zeker bezoeken dus.
De familie Di Medici, was de rijkste bankiersfamilie van Florence. Hun dynastie was verantwoordelijk voor culturele, politieke en artistieke en bouwkundige vernieuwing. Vespasiano was getuige van de levenswandel van Cosimo, absoluut de meest invloedrijke van de peetvaders.
De Italiaanse renaissance wordt beschreven als de ‘middeleeuwen zonder God’. De geleerden geloofden evenwel dat de christelijke leer de ziel kon behoeden, en dat zonder het belang van religie in twijfel te trekken, de Grieks-Romeinse wijsheid was bedoeld als lof van de menselijke waardigheid en verhevenheid van de menselijke geest. Tot de topwerken van Vespasiano behoorden dan ook manuscripten van de grootste oude wijsgeren: Quintilianus, Cicero, Aristoteles, Plato, Seneca, Catullus, Plutarchus, en Latijnse dichters als Tibullus en de betere vertalingen van de Ilias en de Odyssee van Homerus.
Als drukker leefde Vespasiano in een overgangstijd tussen twee technologieën. Hij perfectioneerde de kunstzinnigste uitgaven met uiterst verzorgde handschriften, hij was ongetwijfeld de beste, de productiefste en invloedrijkste leverancier van manuscripten van de vijftiende eeuw, maar onherroepelijk liep zijn verkoop op de klippen met de komst van de drukpers. Vanuit Frankfurt en later Wittenberg rukte het nieuwe boek van Gutenberg ongenadig op: persgedrukte teksten zouden een nieuwe mediatijd inluiden: de tijd van de reformatie, met Maarten Luther en de opkomst van het protestantisme. Zo zou rond die jaren ook In Córdoba een nieuwe boekhandel de kop op steken, van een ingenieuze man, vertrouwd met de kosmografie, de boekhandel van Genuees Chistóbal Colón,..
Vespianus onthulde met zijn manuscripten en kunstzinnigheid imposante vergezichten die zijn tijd openden. Hij was bevoorrechte getuige en zelf een ambachtelijke grootmeester. Vespasiano stierf in 1497, zesenzeventig jaar. Hij had het allemaal meegemaakt: de politieke machtstrijd tussen de steden, de macht van het geld, het grootkapitaal, de kerk uit Rome, diplomatieke opdrachten, hongersnood en gruweldaden voor zijn deur, de invasie van de Turken, branden in bibliotheken als in Byzantium Constantinopel, oorlogen en de pest, maar ook de opgang van de geletterdheid bij de gewone mensen, de glansjaren van zijn bedrijf, de vrienden en intellectuelen van zijn tijd en de voorafspiegeling van het humanisme. Hij was de vertolker van de Westerse cultuurgeschiedenis, met de sprankelende vooruitblik uit het Florence van toen, ambachtelijk, aan de hand van één schrijver en één manuscript tegelijk,..
In de wereld van de librariërs, van perkament en ganzenpennen, van over hun schrijftafel gebogen kopiisten, van elegante bibliotheken met lijvig, ontzagwekkende boekdelen die aan de lessenaar vastgeketend zaten, zou Vespasianus uitgroeien tot wat een liefhebber van de wijsheid betitelde als de ‘rei de li librari del mondo’, de koning van alle boekhandelaren.
In Florence zijn maar weinig sporen van Vespiano bewaard gebleven, De boekhandel is nu een pizzeria, en in de basiliek blijft een kleine gedenkplaat over, naast de graven van Leonardo Bruni, Lorenzo Ghiberti, Niccolò Machiavelli en Michelangelo, de grootste namen uit de Italiaanse renaissance.
Voor wie overweegt om Florence te verkennen is dit boek, naast de vele toeristische brochures, een echte aanrader. Wie dit leest voelt zich terug op de humaniorabanken, toen de speelbel al lang geluid was en de meest bezielde leraar Latijn zijn les niet kon stoppen, toen elk detail telde en elke anekdote een openbaring was.
Koen E., huisrecensent