Aan de vooravond

In de jaren dertig van de vorige eeuw maakten de Europese Joden een existentiële crisis
door, die evenzeer het resultaat was van verval in eigen kring als van agressie van buitenaf.
Anders dan in veel andere historische beschouwingen staan in dit boek niet de
Jodenvervolgers maar de Joden zelf centraal. En anders dan vaak wordt aangenomen,
beseften steeds meer Joden maar al te goed dat zij aan de rand van de afgrond stonden.
Aan de vooravond roept het verdriet en de vreugde in herinnering van de laatste fase van
tweeduizend jaar Joodse geschiedenis in Europa. Wasserstein tekent een weids panorama
dat wordt bevolkt door politiek leiders, boksers, rabbijnen, zionisten, huisvrouwen,
zakenmannen, bedelaars, komieken, en kinderen zonder toekomst.
Met een groot inlevingsvermogen, medeleven en een scherp gevoel voor ironie schildert
Bernard Wasserstein in zijn boek een levendig en verhelderend beeld van een Joods Europa
waarvoor het laatste uur had geslagen.

Echte freaks van moderne geschiedenis en die zijn talrijker dan vaak wordt gedacht, zullen met dit boek zeker aan hun trekken komen. Het brengt een soort zeer precieze en gedetailleerde  röntgenfoto van de toestand waarin de Joodse gemeenschappen zich tijdens de jaren ‘30 in Europa  bevonden. Eerst en vooral  valt het op dat  ze niet alleen talrijk waren maar ook dat de omstandigheden waarin ze leefden zeer  sterk van mekaar verschilden. Er bevonden zich Joodse kernen  en communauteiten in elk Europees land of gebied, zelfs tot en met ‘Gibraltar,‘  waar volgens Wasserstein meer 1000 Joden woonden. Het ene land telde wel behoorlijk meer Joodse ingezetenen als het andere. Zo waren bv. zeer weinig Joden in Ierland of Portugal maar was hun aantal behoorlijk groter in Polen en in de toenmalige SU. Hun economische en sociale situatie was  sterk verschillend. Zeer opvallend  was hun sterke verdeeldheid t.g.v. stevig gekibbel tussen mekaar bestrijdende  uiteenlopende godsdienstige opvattingen en/of  concurrerende politieke tendensen. Zo konden bv. de leden van de links radicale Joodse partij ‘Bund’ helemaal niet over de baan met de orthodoxe communisten die hun eigen Joodse clubs hadden en werden de zionisten die achter Jabotinsky stonden, een  in Rusland geboren Joodse voorman die de ideologie van het revisionistisch zionisme heeft ontwikkeld (een meer combatieve vorm van zionisme) door andere meer gematigde of meer linkse zionisten regelmatig voor fascisten uitgescholden. De passies laaiden zelfs zo hoog op dat de disputen af en toe met daden van geweld gepaard gingen.
Wasserstein geeft ons ook veel informatie over de Joodse  demografie, de Joodse  en /of Jiddisje cultuur in het Europa van toen. Hij beschrijft het Joodse leven in de sjetel (Jiddisj voor dorp) en in desjot ( jJddisj voor stad) en slaagt er zelfs in dit met een zekere emotie te doen in een boek dat nochtans voor de rest voornamelijk nuchtere feiten wil weergeven.
Tenslotte herinnert de auteur ons zeer terecht aan dat het antisemitisme tijdens die jaren  in Europa  niet alleen in Duitsland aan de orde was maar dat gans het continent er zich in mindere of meerdere mate heeft aan bezondigd.  Al gaat hij daarin soms te ver. Zo wil ik desnoods wel geloven dat er antisemitisme  waarneembaar is in de werken van de bekende Franse schrijvers Gide, Duhamel, Mauriac enz. maar zou ik toch graag vernemen waarop Wassersstein deze bewering steunt. Stellen zoals hij het doet dat de bekende Joodse filosofe Hannh Arendt  nazi argumenten gebruikte om haar zionisme te belijden , lijkt mij ook zeer ongepast. Aan De Vooravond is desalniettemin een  bijzonder boeiend werk.

Joost Michiels