Gent Filmstad Cinema's en filmaffiches, 1938-1961 l
Halverwege de twintigste eeuw beleefde de cinema zijn gouden jaren. Nooit gingen er zo veel mensen naar de film, waren er zo veel bioscopen en werden er zo veel filmaffiches aangeplakt als toen. Dit veranderde vanaf de jaren zestig toen de televisie de woonkamers veroverde en de auto uitnodigde tot uitstapjes en reizen. Tijdens de jaren dertig, veertig en vijftig bloeide de Belgische cinemacultuur niet alleen in steden als Brussel en Antwerpen, waar de filmdistributeurs en de drukkerijen van filmaffiches waren gevestigd. Als het op filmbeleving aankwam, was ook Gent een filmstad van formaat.
Het meest tot de verbeelding spreekt de enorme collectie van ruim negenduizend, vooral Belgische filmaffiches, afkomstig uit het archief van de stedelijke politie en bewaard in Archief Gent. Zeldzame foto’s, bouwplannen, filmprogrammaties, archiefdocumenten en interviews met de cinemabezoekers van toen vervolledigen ons beeld van de meer dan dertig bioscopen die Gent toen telde, van de luxueuze filmtheaters in het stadscentrum tot de bescheiden cinemazalen in de wijken.
Op basis van een stadsreglement uit 1856 moesten Gentse bioscoopuitbaters tussen 1938 en wekelijks een exemplaar van de affiche van door hun geprogrammeerde films deponeren in het centraal politiebureau aan de Poeljemarkt. In die periode werden zeker 9000 filmaffichettes verzameld en uiteindelijk in 1961 overgedragen aan het Gentse stadsarchief. Tot 2018 bleef die collectie onaangeroerd. Tot collectiebeheerder Guy Dupont twee filmafficheminnende academici warm kreeg om die collectie te ontsluiten. Lies Van de Vijver (Ugent) en Roel Vande Winkel (KULeuven). Samen met een groep vrijwilligers werd de collectie vlijtig gedigitaliseerd en uitgewerkt tot een aanstekelijke tentoonstelling in de Gentse Krook (in het najaar 2021) en een prachtig gedocumenteerd kijk- en leesboek uitgegeven door Houtekiet: 'Gent Filmstad'.
Lies Van de Vijver schetst in een eerste deel 125 jaar Gentse cinemageschiedenis van de eerste bioscopen in 1909 tot de komst van de multiplex Decascoop, later Kinepolis, in 1988. Opvallend is natuurlijk de gigantische Capitole aan het Graaf Van Vlaanderenplein. Het bioscooppaleis waar je eerbiedig en enthousiast naar film kon kijken. Ik heb er de beste herinneringen aan de Fantomasreeks met Louis De Funès en Jean Marais, maar ook aan 'Woodstock'. Niet minder dan 25 andere, kleinere maar daarom niet minder interessante cinema's komen van opkomst tot ondergang aan bod in woord en beeld. 'Ondergang', ik kan er van meespreken. In de jaren zestig van vorige eeuw sloten Nova, Forum, City, Eldorado, Metropole, Scaldis, Royal en Prado de deuren. Acht bioscopen die ik vaak bezocht, verdwenen tussen l962 en l972. In l962 was ik 12 jaar.
Na hun sluiting kwam ik er nog vaak langs en je zag dat er een cinema in onvrede rustte. Kapotgeslagen ruitjes waar vroeger filmdivas hun charmes etaleerden, of een met rotzooi omgeven kassa die als een zielige wachter achter stevige tralies bleef postvatten. Tot ze werden afgebroken bleef de naam van de filmtempel vaak nog op de gevel prijken. De meesten werden snel verbouwd tot supermarkt (Forum) of textielzaak (Eldorado). Of fungeerden zelfs tijdelijk als kerk. Dat lot was cinema Nova in de Bernadettewijk beschoren. 't Was wel een unieke gebeurtenis: de mis bijwonen vanuit je luie stoel op het balkon. Cinema Nova was een van mijn favoriete wijkzalen. Als kind zag ik er Bambi maar ook John Hustons The Unforgiven met de subliem melancholisch blikkende Audrey Hepburn als enfant sauvage bij de indianen. 1972 was de start van de ondergang van de meeste wijkzalen. Alleen de arthouses Studio Skoop en cinema Sphinx zouden de komst van Decascoop, nu dus Kinepolis, overleven. Telkens met vallen en opstaan tot. Met corona wordt het die arthousebioscopen en zelfs multinationals als Kinepolis vandaag en morgen niet gemakkelijk gemaakt om te overleven. In het najaar 2021 werd cinema Sphinx nog van nakende sluiting gered door een filmminnend en gefortuneerd koppel. Studio Skoop staat nog altijd te koop.
Maar keren we weer naar dat prachtige lees- en ook wel bladerboek. Lies Van de Vijver en Roel Vande Winkel wijden een apart hoofdstuk aan de WO II- periode, terecht omdat in die periode Amerikaanse films of anti-nazifilms geweerd werden en slechts propagandafilms voor Duitse soldaten in die tot 'Wehrmachtkinos' omgedoopte cinema's werden vertoond. Wat na de bevrijding bron werd voor een gigantische opleving van het bioscoopbezoek omdat maar liefst zes jaar Hollywoodcinema moest ingehaald worden. En dat resulteerde natuurlijk ook in nieuwe bioscopen. De Gouden Jaren van de Gentse bioscopen duurden helaas amper 15 jaren. Televisie en de mobiliteit van de stadbewoners zorgden voor een grote terugval en de sluiting van wijkzalen. 'Gent Filmstad' brengt portretten van pakweg 25 verdwenen Gentse bioscopen, met beelden vol nostalgie, ook doorspekt met herinneringen van toenmalige bezoekers.
Toch een paar bedenkingen bij Vooruit en Sphinx. Cinema Vooruit werd na sluiting eind jaren zestig heropgestart halfweg de jaren 70 door Walter Goetmaekers (journalist van de krant 'Vooruit') en Jean Marc De Vos filmfreak. Samen hadden ze halfweg de jaren zestig de Universitaire Filmclub nieuw leven ingeblazen. De Vos programmeerde de cinema en koos voor een mix van in Gent onuitgegeven populaire films('Broeder Zon en Zuster Maan' van Franco Zeffirellli werd zijn grootste succes dank zijn de komt en masse van bijna alle Gentse katholieke middelbare scholen) afgewisseld met cinefiel werk ('The execution of Private Slovik', onuitgegeven in de Gentse cinema's). In 1980 zou één van de 35mm-projectoren het begeven hebben. Niets is minder waar. De vzw Volksontvoogding die de cinema financieel beheerde was de bioscoop beu en sloot tegen de zin van De Vos de filmzaal. Bijna 3 jaar later begon de opstanding van het gebouw als Kunstencentrum Vooruit.
De naam cinema Sphinx werd bedacht door Rudy Van Outreve die jarenlang cinema Calypso had gerund. Calypso ging failliet maar 3 jaar later, in de lente van 1989 werd de complete hoek aan de Koornmarkt door de Evergemse zakenman Urbain Bultinck gekocht. Hij ontdekte tot zijn verbazing ook 3 bioscopen in het gebouw. Meer nog. De Gentse afdeling van de Katholieke Filmliga organiseerde er tot l986 jaarlijks een 80-tal filmforums voor de middelbare scholen. De huur volstond volgens Bultinck om de zalen te heropenen onder de naam Sphinx met Van Outreve aan het roer. Bultinck vroeg ondergetekende niet alleen om de terugkeer van de scholen maar ook om de eerste zomermaanden te programmeren. Dat resulteerde in premières zoals 'Cry Freedom' van Richard Attenborough of succesrijke reprises van Kubricks 'A Clockwork Orange'. Ook richtten we het cinefiele distributiekantoor 'Phoenix' op. Na deze programmatorische insteek tijdens de zomer van l989 keerde ik in september terug naar 'Film en Televisie' en werd er hoofdredacteur.
Het derde luik en voor de filmaffiche-liefhebber het meest tot de verbeelding sprekende deel van dit unieke boek 'Gent Filmstad' zijn tientallen prachtig afgedrukte filmaffichettes uit de collectie van het Gentse Stadsarchief. Thematisch ingedeeld als epische film (bv. 'The greatest show on earth'), horror (bv. 'House of Frankenstein'), pikante film (bv. 'Et Dieu créa la femme') en niet te missen tekenfilms met vooral Disney (bv. 'Bambi'). Kanttekeningen rond de makers en de structuur van de affichettes zijn bijzonder boeiend en leerrijk. Eén niet onbelangrijk detail wordt toch nog onvermeld gelaten, namelijk: “Waarom de Vlaamse titel zich bijna altijd onderaan de affichette bevindt?”
Zeker tot diep in de jaren zeventig was de Belgische cinemawereld vooral Franstalig. België had wel zijn eigen filmaffichekunst maar bij de opbouw van de filmaffiche stond bij bv. een Amerikaanse flm onderaan in een vaste strook de Vlaamse titel die door onze Waalse en Brusselse biosuitbater kon weggeplooid worden. Deze techniek werd trouwens ook voor de ondertiteling toegepast. De Nederlandstalige tekst stond onder de Franstalige titels opdat die zeker kon weggedraaid worden. Technisch was dat een koud kunstje voor de filmoperateur.
In ieder geval blijft 'Gent Filmstad' een welgekomen en niet te versmaden aanvulling op vroegere Belgische filmafficheboeken over de (Gentse) zoals 'Skopiumschuivers' van Paya Germonprez, 'Rode Glamour' van Rik Stallaerts, 'Verboden beelden' van Daniël Biltereyst en natuurlijk 'Binnenkort in deze zaal' van Rik Stallaerts en Robbe de Hert en 'Magie van de cinema-Hollywood aan de Schelde'van Willy Magiels en Robbe de Hert. Uitstekende werken over stedelijk film- en cinemaleven in de 20ste eeuw.
Wie buigt zich ooit over het bioscoopleven op het platteland?
Ronny Pede