Oorlog en terpentijn

Vlak voor zijn dood in de jaren tachtig van de vorige eeuw gaf de grootvader van Stefan Hertmans zijn kleinzoon een paar volgeschreven oude cahiers. Door de verhalen uit zijn jeugd vermoedde Hertmans dat de inhoud wel eens onthutsend kon zijn. Jarenlang durfde hij de schriften niet te openen. Tot hij het wél deed, en onvermoede geheimen vond. Het leven van zijn grootvader bleek getekend door armoedige kinderjaren in het Gent van voor 1900, door gruwelijke ervaringen als frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog en door een jonggestorven grote liefde.

Hij sublimeerde zijn verdriet in de stilte van de schilderkunst. In een poging dat leven te doorgronden schreef Hertmans zijn herinneringen aan zijn grootvader op. Hij citeert uit diens dagboeken en kijkt naar diens schilderijen,om uiteindelijk de ware toedracht te ontsluieren. Hertmans vertelt dit verhaal met een verbeeldingskracht waarover alleen grote schrijvers beschikken, en in een vorm die een onuitwisbare indruk op de lezer achterlaat.

Oorlog en Terpentijn vormt een aangrijpende zoektocht naar een leven dat samenviel met de tragiek van een eeuw – en een postume, bijna mythische poging dat leven alsnog een stem te geven.

Net zoals Stefan Hertmans heeft mijn grootvader 'den Grooten Oorlog' als frontsoldaat meegemaakt en ook hij schreef zijn verhaal op. Het is zelfs in heel beperkte boekvorm verschenen. Ik heb dit als 17-jarige nog in handen gehad maar ben het doorheen de jaren  kwijtgeraakt zonder het gelezen te hebben. Zijn verhaal  is voorgoed weg... Ik was dan ook ietwat het noorden kwijt toen ik Oorlog en terpentijn in  handen kreeg. Maar dit is niet het verhaal van mijn eigen grootvader, zeker niet. Er kunnen hoogstens parallellen getrokken worden.
Oorlog en terpentijn vertelt het verhaal van een keerpunt in onze Belgische maar bovenal Europese geschiedenis, de geschiedenis van de ontvoogding van de werkende klasse, de geschiedenis van de bakermat van het flamingantisme maar ook het verhaal van het harde armoedige leven van de arbeiders begin vorige eeuw. Los van die harde realiteiten dein je mee op golven van melancholie en prachtige intieme beschrijvingen van een opgroeiend kind, een jongeling  in een wereld die eigenlijk niet voor hem is geschapen en waar hij zijn plaats niet in vindt om te eindigen met een oude zonderling die hardnekkig vasthoudt aan waarden die wij niet meer kennen. Het boek vertelt het verhaal van Urbain Martien in drie fasen.
Je krijgt het verhaal van een opgroeiend kind middenin het armoedig arbeidersbestaan begin vorige eeuw. Als kleine jongen gaat ‘Urbain Martien’ steevast mee met zijn kunstzinnige vader die leeft van de restauratie van fresco's in kerken. Het is tijdens die weinige momenten in zijn leven dat de kiem gelegd wordt van zijn later talent als schilder-kopieerder. Terwijl zijn vader wegdroomt in zijn restauratiewerk ligt de zware last van het gezin op de schouders van zijn moeder. Zijn moeder waarmee hij zijn hele leven mee verbonden blijft moet een krachtige persoonlijkheid geweest zijn. Ze koos uit eigen beweging voor de liefde, verzaakt aan een gemakkelijk bourgeoisie leven en gaat de dagelijkse overlevingsstrijd aan. Aan dat jonge onbezonnen leven komt abrupt een einde als hij de leeftijd bereikt om mee te gaan werken als ‘smid-ijzerdraaier-mechanieker’ in de metaalfabriek van zijn oom Evarist. Het moet een hel geweest zijn om in deze omstandigheden te werken. Het is slikken als je dit leest en toch moeten we dit lezen om het nooit te vergeten. Net zoals de verschrikkingen van de loopgraven in het tweede deel van het boek waarin je een Urbain leert kennen van onverzettelijkheid, eergevoel en onbegrijpelijke moed met ware doodsverachting. De irrealiteit van een ‘België op de vlucht’, de dodelijke verveling van opgetrommelde troepen voorafgaand en onwetend van de gruwel en horror waarin ze zullen terechtkomen wordt genadeloos doorheen je strot geduwd. En ik kan je verzekeren het blijft hangen.
Dertien jaar heeft hij aan die memoires gewerkt en in de zomer van 1976, gegrift in het geheugen van een generatie door uitzonderlijke warmte en droogte stopt hij met schrijven. Moe en doodop, met de woorden “mijn dierbare Gabrielle, als ik aan de dood van uw dierbare zuster peins…” start het derde deel. Een deel dat voor veel opheldering zorgt, oplossingen en logische antwoorden van prangende vragen die je als lezer opbouwt gedurende dit verhaal. Net zoals ouder worden voor velen onder ons opheldering brengt.
En om terug te keren naar mijn persoonlijke opening werd ook ik in deze tijd geconfronteerd met oorlogszaken. Waarom net nu, net nadat ik dit magnifieke verhaal heb mogen lezen? Waarschijnlijk omdat de enige nog in leven zijnde persoon die mij recht uit haar leven kon vertellen wat oorlog betekent voor de burger mijn moeder is.

Oorlog en terpentijn is echter véél en véél meer dan een stuk persoonlijke geschiedenis van iemand tijdens zo’n ingrijpende periode in onze Europese evolutie. Het is een meesterlijke roman waarin Stefan Hertmans een stuk van zichzelf blootgeeft, een wonderlijk samenspel van parallelle levens doorheen de tijd die vervlogen tijdsbeelden vastzetten op je netvlies. 

Oorlog en terpentijn, maak dit alstublief verplichte lectuur in ons secundair onderwijs. Leraren geschiedenis, levensbeschouwing en Nederlands bespreek dit boek, laat het lezen zelfs in delen mocht het te zwaar zijn voor onze jonge adolescenten! Al was het maar om enige neutrale duidelijkheid te scheppen waar ons hedendaags politiek kluwen vandaan komt.

Jan Stevens

Stefan Hertmans krijgt vlak voor het overlijden van zijn grootvader enkele volgeschreven schriftjes. Hij laat deze ongemoeid en durft er amper in te kijken. Als zijn oom in grootvaders huis de grafsteen van grootmoeder vindt, wordt het voor de auteur duidelijk dat hij de schriftjes moet lezen. Toch blijft hij dit uitstellen. De honderdjarige herdenking van 1914 komt er met rasse schreden aan en de schrijver beseft dat hij een uniek tijdsdocument in handen heeft. Hij leest en bewerkt de cahiers van zijn grootvader tot een wel zeer aangrijpende biografie.
Grootvaders armoedige jeugd in het Gent van voor 1900 wordt heel integer verteld. De vele anekdotes en gebeurtenissen maken er een warm verhaal van. Ondanks de vele ontberingen weet  Hertmans toch de liefdevolle verbondenheid van het gezin weer te geven.
Als jonge man kiest grootvader, na enkele zware jaren arbeid in een ijzergieterij voor een militaire opleiding. Als de eerste wereldoorlog uitbreekt wordt hij opgeroepen en ingekwartierd bij de infanterie. Het leven in de loopgraven wordt zeer realistisch weergegeven. We krijgen vele gruwelverhalen uit de eerste hand, bijna zie en ruik je alle ellende.
Na deze verschrikkelijke oorlogsjaren wordt grootvader voor het eerst echt verliefd. Helaas sterft zij bitter jong, nog voor hun huwelijk. Grootvader zal dit  intens verdriet zijn hele verdere leven meedragen. Jaren later zal hij huwen met de zus van zijn grote liefde.
Oorlog en terpentijn is een waar eerbetoon aan het getekende leven van Hertmans grootvader. Het boek is zeer vlot geschreven en de bewondering voor grootvader is alom tegenwoordig, zonder sentimenteel te zijn. Het is tevens een bijzondere getuigenis van de ‘groote’ oorlog. De gruwelijkheden worden van binnenuit verteld. Het maakte mij stil en dankbaar voor allen die voor onze vrijheid vocht.
Een aanrader, een tijdsdocument dat iedereen zou moeten lezen.

Christine de Knijf