Duitsland, een natie en haar geschiedenis
In dit scherpzinnige relaas van vijf eeuwen Duitse geschiedenis rekent Helmut Walser Smith af met de wijdverbreide perceptie dat Duitsland in essentie een rabiaat nationalistisch land is, waarvan de geschiedenis wel in excessief geweld en genocide moest uitmonden. De werkelijkheid, zegt Smith, is veel weerbarstiger.
Hij voert ons terug naar de prille, vreedzame geboortejaren van de Duitse natie, naar de Dertigjarige Oorlog, de verlichting, het militarisme, de Weimarrepubliek – en laat overtuigend zien hoe Duitsland in staat was zich steeds opnieuw uit te vinden. Alleen daardoor kon Bauhaus ontstaan, en Adolf Hitler, en kon op de puinhopen van het Derde Rijk de moderne tolerante democratie van Angela Merkel worden gebouwd.
Een natie en haar geschiedenis. Duitsland, voor, tijdens en na het nationalisme, van 1500 tot 2000. Auteur Hemut Walser Smith werd geboren in 1958 in Freiburg im Bresgau, en is hoogleraar geschiedenis aan de Vanderbilt University in Nashville, Tenessee. Zijn vakgebied is de Duitse moderne geschiedenis, met een diepgewortelde belangstelling voor het nationalisme en antiseminisme.
Het boek is opgebouwd rond drie thema’s:
Nationalisme en antisemitisme zijn niet inherent aan de Duitse natie, integendeel, ze haakten tijdelijk aan bij een veranderlijke geschiedenis waarbij heel diverse ideologische ontwikkelingen een rol speelden: bijvoorbeeld naar aanleiding van de opkomst van het humanisme, de Franse revolutie, tijden van economische armoede of rijkdom, het verdwijnen van feodale structuren, belangen van deelculturen, enz.
Een tweede thema voor Helmut Smith is de balans tussen oorlog en vrede in het Duitse verleden. Naast lange vredelievende periodes werd een groot gedeelte van de laatste eeuwen overschaduwd door militarisme, militaire vernietiging en geweld. Vandaag de dag is er een ander Duitsland, dat zich bekommert om sociale stabiliteit en economische groei en niet om militaire macht en uitbreiding van territorium. De conflictcatalogus van het verleden is verschrikkelijk. Voor de mens maakte de dood deel uit van het sociaal contract. Tussen 1500 en 1914 kenden de Duitse staten evenwel grofweg twee keer zoveel jaren van vrede als van oorlog. Voorop in de conflictcatalogus lag Pruisen.
Een derde lijn heeft te maken met realisme en tragiek als een nieuwe conceptuele kijk op naties: wie behoort er toe en wie niet? Zijn het alleen hooggeborenen of adellijke mensen die de dienst uitmaken of bepaalt het alledaagse culturele gebeuren het natie-zijn? En in hoeverre laat de naoorlogse periode een breed gedragen afwijzing van het nationalisme zien?
Onderzoek rond de oude cartografie biedt de eerste beschrijvingen van een opkomend Duitsland als regio binnen een Europese context. Het begrip natie kende vele veranderende invullingen, doorheen opkomend patriottisme, de tijd van de verlichting, oorlogen, de Weimarperiode, het tijdperk van het Derde Rijk als genocidestaat en nu de Bondsrepubliek waarin, althans volgens de auteur, een compassievol en empatisch realisme worden nagestreefd. Maar samen met Goethe en Schiller, twee van Duitslands beroemdste dichters blijft in een veranderende wereld nog altijd de vraag hangen: ‘Duitsland? Maar waar ligt het? De dichters schreven gezamenlijk ‘Ik weet dat land niet te vinden’.
Met een onvoorstelbare en gedetailleerde geschiedkundige kennis doorloopt Helmut Smith de vijf voorbije eeuwen Duitse geschiedenis vanuit getuigenissen, geschriften, beeldmateriaal, toespraken, politieke agenda’s, economische-, sociale-, godsdienstige inzichten, wetenschappelijke ontwikkelingen, filosofische standpunten, sociologisch onderzoek, zelfs vanuit een veranderende klimaat. Op deze terreinen komen zowat alle grote namen aan bod. Schrijvers, filosofen, politici, musici, adellijke geslachten, legeraanvoerders, maar ook de kleine man, de boer op het veld en de vrijgekomen Jood uit het vernietigingskamp.
Het dikke naslagwerk doet een overweldigende poging om volledig te zijn, soms tegen de gekozen populaire historische vertelwijze in. Gemakkelijk leesbaar is het niet: wel een bijzonder gedetailleerd geschiedkundig naslagwerk. De auteur gaat ook bijzonder diep in op het nazistische tijdperk, op de nefaste nationaalsocialistische Arbeidspartij van de Hitlertijd en de verschrikkelijke balans van de endlösung. Na lezing van het boek blijft vooral deze geschiedkundige catalogus als een zware teneur hangen. Over het proces van Neurenberg heeft de auteur evenwel weinig materiaal weerhouden. Met name uit deze periode zou filosofe Anna Ahrendt toch zeker het vermelden waard zijn. Zij verwierf bekendheid met haar verslaggeving van de Neurenbergprocessen en gaf met haar boek ‘Totalitarisme’ betekenis aan ‘het Absolute Kwaad’. Zelf lag ze mee aan de basis van het nieuwe denken over politiek engagement, participatie en democratie als begrippen die tot vandaag door partijen als de CSU/SPD onder leiding van bondskanselier Angela Merkel gedragen blijven.
Helmut Smith kan in één boek, hoe lijvig ook, natuurlijk niet alle geschiedenis in zijn context omvatten. Interessant zou zijn deze geschiedenis van Duitsland ook in een breder Europees tijdskader te bestuderen. Ik vrees dat in dezelfde eeuwen in al die andere Europese staten, naties en landen, gelijke geschiedkundige lijnen kunnen getrokken worden. Niet alleen Pruisen, maar bijvoorbeeld ook voor vele delen van Oostenrijk, of bijvoorbeeld Spanje zou een al even dramatische conflictcatalogus kunnen gelden; het antisemitisme in Zuid-Europa, in Polen, ook in Nederland of bij ons nam ook de voorbije eeuwen schrikbarende proporties aan; ook het totalitarisme onder Stalin, de reformatie in de 16e eeuw, of bijvoorbeeld Benitto Musolino zijn niet direct Duitse fenomenen. Ook vandaag blijven thema’s rond migratie, genderverschillen, insluiting én uitsluiting actueel. ‘Wir shaffen das’ ?
‘Duitsland, ‘een natie en haar geschiedenis’, is een betekenend naslagwerk. De auteur eindigt zijn boek met voor hem een universele vaststelling: het historische nationalisme, in zijn radicale vorm, kan geen naties voortbrengen, integendeel het kan ze alleen maar verlagen, verdelen en uiteindelijk vernietigen. Moge de geschiedenis ook voor ons kleine landje leerzaam blijven.
Koen E., huisrecensent