De levensgevaarlijke jaren een keuze uit de brieven 1879-1889
In 1879 ruilt een doodzieke Nietzsche zijn hoogleraarsbestaan in voor een ‘briefschrijversleven’. Terwijl de verstoorde relatie met zijn zus en zijn mislukte affaire met Lou Salomé zijn zelfopgelegde isolatie versterken, voltooit hij tussen verlammende migraineaanvallen door meesterwerken als Zo sprak Zarathoestra, Voorbij goed en kwaad en zijn autobiografie Ecce homo.
Nietzsches filosofische werken en zijn brieven vloeien naadloos in elkaar over en verhelderen elkaar wederzijds.De brieven uit het laatste decennium schetsen het beeld van een radicaal denker die, laverend tussen hoop en wanhoop, in de omkering van alle waarden een geneesmiddel vindt voor een zieke wereld. In de beruchte ‘waanzinsbrieven’ zijn we er getuige van hoe Nietzsche ten slotte zijn denkende leven in een roes van euforie besluit.
De brieven in De levensgevaarlijke jaren, brieven 1879-1889 werden gekozen, vertaald en van een uitgebreide inleiding en toelichting voorzien door Peter Claessens. Ze vormen het langverwachte vervolg op de keuze die Hans Driessen maakte getiteld Afgemat als een eendagsvlieg bij avond, brieven 1858-1879.
Het is een bijzondere verdienste van de Uitgeverij De Arbeiderspers, dat ze nu al een hele bibliotheek uitgaven met vrijwel alle belangrijke boeken en publicaties van Friedrich Nietzsche. Wie zich graag verdiept in het werk van de filosoof vindt er aan zeer betaalbare prijzen al zijn grootste werken terug, stuk voor stuk visionaire ideeën, die ook vandaag op de bovenste plank liggen voor wie zich wil toeleggen op zijn werk en de geschiedenis van de filosofie. In deze Arbeiderspersreeks vind je onder meer: ‘De geboorte van de tragedie’, ‘Zo sprak Zarathoestra’, ‘Voorbij goed en kwaad’, ‘De Vrolijke wetenschap’ en ‘Menselijk, al te menselijk’.
Hier het filosofisch werk van Nietzsche uit de doeken doen zou veel te ver reiken. Laten we het erop houden dat hij zijn tijd, het zeer christelijke Europa van einde van de negentiende eeuw, ver vooruit was. Hij werd gedreven door de zorg om de toekomst van de mens, en de vraagstellingen naar het eigene van het menselijke zijn, zijn cultuur, en de betekenis van het leven. Tragiek, vreugde en de esthetische, ethische en filosofische uitdrukking hiervan staan gedurende zijn hele werk centraal.
Nietzsche vat in zijn boek ‘De dolle mens in de Vrolijke Wetenschap‘ zijn persoonlijke zoektocht samen met een beroemd aforisme: de dolle mens zoekt op klaarlichte dag met een aangestoken lamp op een vol marktplein naar God. De mensen verklaren hem voor gek, maar hij roept dat zij God vermoord hebben en geen idee hebben van de ingrijpende consequenties hiervan. ‘Wat hebben wij gedaan toen wij de aarde van deze zon loskoppelden?’, schreeuwt de dolle mens. De dood van God heeft een diepgravende invloed op alle waarden die de richtsnoer van ons leven vormen, zoals goed, kwaad, waarheid. Wat betekenen die nog na de dood van God? En hoe kunnen wij deze of andere waarden nog verankeren, als er geen God meer is?
Als vervolg op de grote filosofen uit de klassieke oudheid voelt Nietzsche het als zijn levensopdracht om nu als humanist op zoek te gaan naar waarden die relevant zijn voor een goed en betekenisvol leven. Zijn visie werd destijds slecht onthaald en zijn boeken werden haast niet verkocht. Nietzsche verbond het lot van de mensheid aan een leven in een universele gemeenschap, maar zelf leefde hij, mede omwille van een uiterst zwakke gezondheid, een ascetisch en teruggetrokken bestaan.
Voor de moderne mens komt het er bij Nietzsche op aan dat elk individu zijn vrijheid en verantwoordelijkheid opneemt. Hij spreekt over de amor fati, de liefde voor het levenslot, over verdraaglijkheid in plaats van verdraagzaamheid, over de menselijke wil als een veelheid, een samenleving die opgebouwd is uit driften en gevoelens, de Übermensch waarin het nieuwe streven naar vrijheid, cultuur en het natuurlijke evenwicht met de natuur vervat zal liggen, het perspectivisme dat uitgaat van meerdere waarheden, de onvrije wil, en over wat hij benoemt als de ‘Ewige Wiederkunft’. Hij is bekend gebleven met het gedachte-experiment van de ‘eeuwige terugkeer’, waarin het leven, planeten, kosmos en de mens als kralen in een aangeregen ketting worden opgevat, waarin het leven zich als het ware voltrekt op een eeuwige repeatstand en waarin de mens als antwoord op een nihilistische ingesteldheid de kunst ontwikkelt zijn lot te omarmen, zijn amor fati.
Friedrich Nietzsche ( 1844-1900) werd als 24-jarige benoemd hoogleraar klassieke filologie aan de Universiteit van Bazel in Zwitserland. Hij kreeg zeer ernstige gezondheidsproblemen en raakte nagenoeg blind. Hij zwierf rusteloos rond in Oostenrijk, Zwitserland en Italië, tot hij geestelijk instortte in Turijn. Het verhaal is apocrief: de politie kwam eraan te pas toen hij als Dionysisch huilend rond de nek van een afgeranseld paard was gaan hangen… Dement geworden, werd Friedrick Nietzsche’s nalatenschap beheerd door zijn zus, die hem te kijk zou stellen tegen inkomtarief,..
Veel later zouden de brieven aan zijn dierbaren uit zijn laatste levensjaren het levenslicht terug zien. Het werk van Nietzsche werd immers jarenlang misbruikt en verknoeid door de machthebbers van zijn tijd, zo werden zijn afschuw voor het Wagneriaanse, het opkomende nazisme en anti Joodse tendensen jarenlang verbloemd.
In dit boek werden enkel de belangrijkste vrienden waarmee Nietzsche de laatste jaren van zijn leven correspondeerde weerhouden. Naast zijn door hem vervloekte zus en moeder, waren het zijn dierbaren, de weinigen die hem in zijn jaren van eenzaamheid en ronddolen bleven volgen. Lou Salomé, bijvoorbeeld, die samenwoonde met Siegfried Freud, Jacob Burckhardt, hoogleraar kunst- en cultuurgeschiedenis, baron Carl von Gershoff, componist Heinrich Köselitz, vrouwenactiviste Malwida ven Meysenbug, de filosoof Heinrich von Stein, en de gokverslaafde moraalfilosoof Paul Rée; auteur Erwin Rohde, klassiek filoloog en baron Reinhart von Seydlitzn, kunstschilder en door Friedrich Nietzsche als eerste benoemd in zijn ‘school van opvoeders’.
Nietzsche had vele vijanden gemaakt; hij dacht en schreef bijzonder radicaal. De brieven van zijn laatste 10 heldere jaren schetsen een beeld van het drama dat de filosoof zichzelf oplegde, het drama van de zelfisolatie. Nietzsche legde zichzelf steeds verdergaande isolatie op, net als zijn alter ego in zijn Zarathoestra, om zijn persoonlijke missie te realiseren, om te kunnen denken rond de omkering van alle waarden en ze te beleven.
Friedrich Nietzsche rangschikte zichzelf in de herfst van 1887 in een lijstje van ‘postumen’, grote geesten die pas postuum erkenning zouden krijgen. Onder hen bevonden zich volgens hem Epiricus, Schopenhauer, Napoleon en Machiavelli. Friedrich Nietzsche voegde er een kanttekening bij: “De postume mensen worden slechter begrepen maar beter gehoord dan de eigentijdse. Of strenger: ze worden nooit begrepen en vandaar hun autoriteit”.
Koen E., huisrecensent