De wereld is niet stuk te krijgen

In zijn krachtige, onsentimentele en verrassende verhalen richt de Russische schrijver Maxim Osipov zijn blik op mensen die door ingrijpende gebeurtenissen - verraad, maatschappelijke commotie, ziekte of dood - grote veranderingen ondergaan. Net zo geraffineerd en veelzijdig als in een roman belicht hij de mensen van verschillende kanten en legt hen bloot tot in de kern van hun wezen en onzekerheden. Osipov 'vangt' zijn personages op momenten dat ze zich de vraag stellen die in veel negentiende-eeuwse literatuur werd gesteld: 'Hoe moet een mens leven?'

Rusland heeft een lange en bijzonder rijke traditie van verhalenvertellers. Het korte verhaal heeft daar nooit de ietwat minderwaardige rol toebedeeld gekregen als in veel andere landen het geval is, waar lezers en critici korte verhalen beschouwen als het onvolgroeide neefje van de roman. Schrijvers als Isaak Babel, Anton Tsjechov, Ivan Toergenjev, Aleksandr Poesjkin en iets recenter Konstantin Paustovskij en Michaïl Sjisjkin, om er maar een goede handvol te noemen, zijn meesterlijk op de korte afstand en zorgen ervoor dat het genre zijn plaats meer dan verdient in de wereld van de literatuur.

Aan die rij van illustere namen mag voortaan die van Maxim Osipov worden toegevoegd. Zijn bundel “De wereld is niet klein te krijgen” mag zich meten met het beste dat schrijvers van korte verhalen uit zijn geboorteland hebben voortgebracht. Osipov, cardioloog van beroep en schrijver in hart en ziel, verhoudt zich binnen de wereld van het korte verhaal als een 1500 meter loper zich verhoudt tot een 400 meter loper. Hij neemt de tijd om zijn personages en hun lotgevallen uit te werken, schetst niet maar beeldhouwt, staat wat langer stil bij het meegeven van een kader of een context. Dat maakt dat je bij hem evengoed verhalen van 20 als van 60 bladzijden aantreft. 

Wat Osipov alleszins gemeen heeft met veel van zijn wereldberoemde voorgangers is het talent om in een paar regels een personage, een omgeving of een sfeer op te roepen. Zoals in het verhaal “Een renaissanceman”, waarin de verteller, een lijdzame pennenlikker zonder enige ambitie (‘Wat ik voornamelijk doe, is zitten wachten. Als er iets is wat ik goed kan, dan is het wel wachten. Kijken, luisteren, wachten’), niet enkel tegen wil en dank in de schimmige en corrupte wereld van de bouw terechtkomt, maar zich in de loop van het verhaal ook nog eens wil ontfermen over Kostja, de verwaarloosde zoon van een haveloze dronkenlap. De bittere tegenstelling tussen exuberantie van de maffiose aannemerswereld (de baas van het bedrijf waar de verteller voor werkt, schiet uit verveling kraaien van het tegenoverliggende dak) en de schrijnende toestand waarin Kostja en zijn vader zich bevinden, mag gelezen worden als een scherpe kritiek op het huidige politieke bestel in Rusland, waarin corruptie, gesjacher en nepotisme nog steeds de orde van de dag bepalen.

Ook in ‘De mijnstad Eeuwigheid’, met 68 bladzijden het langste verhaal uit de bundel, valt die kritiek subtiel maar onmiskenbaar tussen de regels te vinden. Eeuwigheid is een artificieel stadje dat gebouwd werd om de arbeiders van de nabijgelegen mijn te huisvesten. Om voor ontspanning na inspanning te zorgen, heeft het stadje ook een theater om de zinnen te verzetten en de geest te verheffen. Rond en in dat theater spelen zich tal van kuiperijen, samenzweringen en machtspelletjes af die culmineren in de tragische dood van de hoofdacteur van de plaatselijke toneelgroep (hier lijkt ook Dostojevski even om de hoek mee te kijken) en, om heel andere redenen, de uiteindelijke verdwijning van het stadje: een hooggeplaatste militair beslist dat Eeuwigheid de perfecte plaats is om het vernietigende effect van nieuwe raketten uit te testen. Het stadje wordt derhalve geëvacueerd en in puin geschoten. Eeuwigheid duurde zodoende maar tijdelijk. De link met Sotsji, dat op instigatie van president Poetin de olympische winterspelen kreeg toegewezen, met alle grote infrastructurele en andere bouwkundige ingrepen van dien (aan bouwen gaat maar al te vaak afbreken vooraf), is snel gelegd. Die met gesjoemel en willekeur ook.

Naast dit soort geraffineerd verpakte en bij wijlen briljant geformuleerde commentaar op de Russische realiteit, vertalers Yolanda Bloemen en Seijo Epema verdienen een eervolle vermelding voor hun uitstekende werk, heeft Osipov ook aandacht voor kleine menselijke drama’s en individueel leed. Het sprekendste voorbeeld daarvan is het ontroerende verhaal ‘Goede mensen’ waarin Bella, een ouder wordende vrouw, centraal staat wier leven heel langzaam wordt uitgegomd door dementie. De wijze waarop hij dat beschrijft toont niet alleen zijn medische achtergrond, maar laat vooral zien dat hij beschikt over een fikse dosis empathie, mededogen en liefde voor zijn iets zwakkere medemens. Bella wil nog actief deel uitmaken van de samenleving en meldt zich aan om als vrijwilligster voor te lezen aan zieken kinderen. Tijdens haar korte opleiding, stelt ze echter vast dat haar geheugen niet meer werkt zoals ze dat graag zou hebben. ‘Er waren steeds meer gaten in haar geheugen, en de paadjes en afscheidingen tussen die gaten werden steeds smaller en nu en dan was ze bang dat ze binnenkort één groot gat zouden worden, en dat er in haar hoofd alleen nog maar dinges overbleef – hoe heet die witte vloeistof ook weer die komt bovendrijven als melk schift? O ja: wei.’ Mooi is dat Bella in dat vergeten ten slotte zal vinden wat ze diep in haar hart al enige tijd zoekt.

“De wereld is niet stuk te krijgen”, een keuze uit de verhalen die Maxim Osipov schreef tussen 2009 en 2017, is een imponerende en veelbelovende introductie van een nieuwe en interessante stem uit de Russische literatuur. Dat er in die stem zo nu en dan echo’s doorklinken van schrijvers uit vervlogen tijden, maakt deze schrijver eens zo intrigerend en fascinerend. 

Martin Overheul
Redacteur Boekensite Gent