De zin van het bestaan

Viktor Emil Frankl (1905 – 1997) was een Oostenrijks neuroloog en psychiater, maar werd vooral ook bekend als overlever van de holocaust. Frankl was de grondlegger van de logotherapie, een vorm van existentiële analyse. Zijn boek De zin van het bestaan (uitgegeven in 1978 als vertaling van Ein Psycholog erlebt das Konzentrationslager dat al in 1946 verscheen) schetst zijn ervaringen als gevangene in een concentratiekamp en beschrijft zijn psychotherapeutische methode voor het vinden van zin van het leven in alle levensomstandigheden en daarmee een reden om verder te leven.

‘Een buitenstaander zou gemakkelijk een verkeerde indruk kunnen krijgen van het kampleven, een visie vermengd met sentiment en medelijden. Hij heeft geen notie van de keiharde strijd om het bestaan, die tussen de gevangenen onderling werd gevoerd. Een nimmer aflatende strijd om het dagelijks brood, om het leven zelf, voor zichzelf of voor een goede vriend.’

Die even feitelijke als pijnlijke vaststelling staat aan het begin van Viktor E. Frankls wereldberoemd geworden neerslag van zijn kampervaringen, die hij in 1946 publiceerde onder de titel “Ein Psycholog erlebt das Konzentrationslager”. Die titel geeft meteen ook goed weer wat de lezer in het eerste deel van dit boek te wachten staat: een psychologische analyse van het leven in een concentratiekamp zoals dat beleefd is door een man die, getraind in analyse en duiding, abstractie kan maken van de emotionele weerhaken die aan een dergelijk leven vastzitten. Die neerslag verschijnt onder de titel “De zin van het bestaan”, vloeiend vertaald door Liesbeth Swildens. De ondertitel is “Een inleiding tot de logotherapie”, een ‘vorm van psychologische en psychotherapeutische hulpverlening waarbij het doel is mensen te begeleiden op hun weg naar ‘het vinden van concrete, persoonlijke oplossingen in hun respectievelijke levenssituaties’. Frankl stond in de jaren 1925-1930 aan de wieg van die ontwikkeling in de psychotherapie. In het tweede deel van het boek gaat hij dieper in op deze therapeutische leerstelling.

Frankl richt zich niet op het grote geheel dat de Holocaust was, maar op ‘de offers, de kruisiging en de dood van de grote leger van onbekende, onaanzienlijke slachtoffers’. Miljoenen doden verworden al gauw tot een statistiek die in percentages wordt gegoten die sceptici en ontkenners een uitweg bieden om collectief leed te minimaliseren, terwijl de dood van een eenling de contouren aanneemt van een drama. Hij staat uitgebreid stil bij de verschillende emotionele stadia waar een gevangene in de kampen doorheen gaat. Eerst is er de fase van nieuwsgierigheid, onzekerheid en angst. Wat overkomt me, waar ga ik naartoe, wat staat me daar te wachten, hoe zal mijn leven eruitzien als ik in het kamp ben aanbeland? Het zijn essentiële vragen waarop de gevangene steeds indirect antwoord krijgt, via eigen ondervinding en door te kijken hoe het anderen vergaat. Frankl omschrijft dit vanuit een gezichtspunt dat het best omschreven kan worden als academisch. Met distantie, analytisch, beschouwend, maar evengoed bewogen en met veel empathie voor zijn lotgenoten.

Als de gevangene zich al enige tijd in de hel van het kamp bevindt, en dus honderden keren geconfronteerd is met de onverdeelde minachting voor zijn en andermans leven, als hij meermaals vernederd en afgeranseld is, als hij zijn medestanders naar de gaskamer en de verbrandingsoven heeft gebracht, als hij gekozen heeft voor eigenbelang of saamhorigheid, treedt de tweede fase in, die van de onverschilligheid. Frankl noemt die houding een noodzakelijk zelfverdedigingsmechanisme. ‘De realiteit vervaagde, alle emoties, alle inspanningen werden gericht op één enkel doel: het eigen leven en het leven van een vriend zien te redden.’ Iedereen was blij als er weer een dag voorbij was die ze konden navertellen.

Wat Frankl in die barre omstandigheden rechthoudt, is de gedachte aan zijn vrouw, van wie hij niet weet of ze nog leeft. Vreemd genoeg is dat voor hem niet van belang, hij hoeft het niet te weten om zich aan haar beeld vast te houden. ‘Niets vermocht de kracht van mijn liefde, mijn gedachten, en het beeld van mijn geliefde in mijn hart aan te tasten’, schrijft hij. Waarmee een belangrijk thema in dit boek is aangesneden, de niet te verwoesten kracht die mensen uit de liefde weten te putten, ook in de moeilijkst denkbare omstandigheden. De gedachte hun geliefden – ooit – weer terug te zien, zorgt ervoor dat veel gevangenen redelijk tot goed bij hun verstand blijven, dat ze niet instorten en alle hoop laten varen, ondanks de dagelijkse pogingen van kampwachters en kapo’s hen die moed te ontnemen. Ondanks de dagelijkse minachting, pogingen om een mens te reduceren tot drek, intimidatie, willekeurig geweld en hoon. Liefde houdt sterk en zorgt voor innerlijke kracht, ook als de toestand hopeloos lijkt.

De derde en laatste fase van de concentratiekampgevangene is volgens Frankl ‘de psychologie van de gevangene na zijn bevrijding’. ‘Afgezien van de morele deformatie ten gevolge van de plotseling weggevallen mentale druk, dreigden nog twee diepgaande ervaringen het karakter van de gevangene te beschadigen – verbittering en ontgoocheling bij terugkeer tot zijn voormalige leven.’ Veel kampoverlevenden hebben het moeilijk hun plaats weer te vinden na de bevrijding, om hun belevenissen te kaderen in een vredevol bestaan. Daarbij botsten ze ook op een muur van onbegrip en spanning. Ze waren, schrijft Frankl, ‘niet voorbereid op nog meer lijden’, zowel psychisch als lichamelijk. Toch schijnt er licht aan het einde van de spreekwoordelijke tunnel, want voor elke gevangene breekt de dag aan waarop alles het voorkomt ‘als een boze droom (…) de dag waarop hij zijn kampervaringen nog slechts beschouwt als een angstdroom’ en hij ‘niets meer te vrezen heeft – behalve zijn God’.

“De zin van het bestaan” is door de aparte invalshoek waaruit het geschreven is, anders dan andere boeken van ooggetuigen. Ruim 75 jaar na de eerste publicatie is het nog steeds een verpletterend boek dat al miljoenen keren gelezen is en nog miljoenen keren gelezen moet worden.

Martin Overheul, redacteur Boekensite.gent