Kroniek van een leven dat voorbijgaat

'Kroniek van een leven dat voorbijgaat' bevat Pessoa’s intiemste teksten, waarin hij reflecteert op zijn eigen psyche, de grote gebeurtenissen van zijn tijd en zijn merkwaardige neiging zich op te splitsen in tientallen persoonlijkheden.

'Kroniek van een leven dat voorbijgaat' is een wereldprimeur: deze autobiografische teksten van Pessoa verschenen tot nu toe slechts verspreid over tientallen verschillende Portugese uitgaven.

‘Ik heb van kleins af aan de behoefte gehad mijn wereld te verrijken met fictieve persoonlijkheden, zorgvuldig door mij geconstrueerde dromen die met een fotografische helderheid voor mijn geestesoog verschenen en door mij tot in het diepst van hun ziel begrepen werden. […] Die neiging is niet met mijn voorbijgaande kindertijd verdwenen, integendeel; in mijn adolescentenjaren werd ze sterker, zette zich met elk jaar dat verstreek steviger in mij vast totdat die uiteindelijk mijn natuurlijke vorm van zijn werd. Nu heb ik geen persoonlijkheid mee: alles wat ik aan menselijkheid in me had, heb ik verdeeld onder de schrijvers voor wie ik slechts executeur littérair ben geweest. Ik ben de verzamelplaats van een klein mensdom dat alleen voor mij bestaat.’

Bovenstaand citaat is terug te vinden op de eerste bladzijde van een splinternieuwe bundel met teksten van de Portugese schrijver-dichter Fernando Pessoa. Die teksten werden, geheel in de stijl van op de mythe die er rond de figuur van Pessoa is ontstaan, na diens dood teruggevonden in een kist waarin bijna 30.000 manuscripten zaten: vormvaste classicistische poëzie, futuristische vrije verzen, korte verhalen, een fragmentarische roman, een reisgids van Lissabon, filosofische essays, politiek commentaar, columns, aforismen, theaterstukken en detectiveverhalen. Dat alles was ondertekend met de namen van meer dan honderd door hem bedachte schrijvers. Een groot deel van die teksten, deze kroniek telt er 413 van uiteenlopende lengte, werden door vertaler en samensteller Michaël Stoker in deze kroniek bijeengebracht en chronologisch gerangschikt, wat een waar huzarenstuk moet zijn geweest.

“Kroniek van een leven dat voorbijgaat” ligt wat inhoud en benadering betreft in het verlengde van het monumentale “Het boek der rusteloosheid”, dat een veredelde vergaarbak is van verrassende inzichten, humoristische bespiegelingen, losse ideeën, misantropische gedachten, gestileerde ontgoocheling en gesublimeerde somberheid, met hier en daar een stevig relativerende knipoog. Ook in dit boek wisselen sprankelende fragmenten af met stukken die wel met een scalpel lijken te zijn geschreven. Stukken die variëren in lengte van 1 regel tot enkele bladzijden. Over de wereld, over politiek, over literatuur en poëzie, over de mensen rond hem, maar vooral over zichzelf of een van de vele alter ego’s die hij creëerde. ‘Tussen mij en de wereld hangt een mist die mij belet de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn – zoals ze voor anderen zijn’, klinkt het in paragraaf 66, waarmee Pessoa in amper één zin zijn relatie met de mensheid kenmerkt. Verder op, in paragraaf 153, komt dat beeld van einzelgänger terug als om de typering nog eens te bevestigen: ‘Ik heb altijd in mijn hoofd geleefd… Het leven zelf heb ik met geen vinger aangeraakt...’

Naast vlijmscherpe geschreven observaties van wat hem omringt, en vaak tot ergernis aanzet, staan er in deze kroniek ook heel wat verhelderende stukken over literatuur. Onder meer Kafka, Shakespeare (‘neiging tot homoseksualiteit’), Dickens, Flaubert (‘Laat me nog even – niet zonder een glimlach – opmerken dat de grote estheten, kunstenaars en anderen die bulderen, tieren en razen tegen de burgerlijkheid, zelf allemaal onverbeterlijk burgerlijk van karakter zijn’) en Baudelaire passeren de revue. In die stukken zet Passoa zijn opvattingen over literatuur in het algemeen en poëzie in het bijzonder zeer plastisch uiteen: ‘Poëzie is verbazing, verwondering, het uit de lucht vallen en zich volledig bewust zijn van die val, verbluft door alles wat men ziet. Als iemand die tot de ziel van de dingen wist door te dringen en die inzichten probeert vast te houden, wetend dat hij de dingen niet altijd zo gekend heeft, niet in deze vorm en toestand, maar zich daarvan niets meer kan herinneren.’

Deze kroniek, die een ruime inkijk biedt in de voorkeuren en antipathieën van de grootste dichter die Portugal heeft gekend, is, ondanks het feit dat niet elke paragraaf even sterk is en een aantal beweringen die de wenkbrauwen doen fronsen (‘Feminisme is een seksuele afwijking’), een schatkist vol aforismen en passages die zich lenen om te citeren. Al doe je er goed aan deze kroniek met mondjesmaat tot je te nemen, zodat ook deze overdaad niet schaadt, een beetje zoals je pralinen eet: elke dag een paar en niet de hele doos ineens. Op die manier treedt er geen gewenning op, wat zowel in het geval van pralinen als dit boek eeuwig zou zijn.

Om af te sluiten, en om de schrijver zelf aan het woord te laten, hieronder een bescheiden greep uit al dat fraais.

‘Ik voel een kilte in mijn ziel en ik weet niet hoe ik me op die kou moet kleden. Tegen de kilte in de ziel helpt geen overjas of das. Wie haar eenmaal heeft gevoeld, vergeet haar niet.’

‘De mens weet niet meer dan de andere dieren: hij weet minder. Zij weten precies wat ze moeten weten. Wij niet.’

‘Ik geloof natuurlijk niet dat er feiten zijn.’

‘Hitler: zelfs die snor is ziekelijk. Duidelijk een gebrek aan gevoel voor humor.’

Martin Overheul, redacteur Boekensite.gent