Lopen op het plafond

Lopen op het plafond biedt de lezer een openhartige glimp van het leven van een jonge vrouw op weg naar zichzelf en gaat over de werking van het geheugen, het vertellen en verzinnen van verhalen, en over de plekken, echt of denkbeeldig, waar we niet aan kunnen ontsnappen.

‘Never meet your heroes, because they’re sure to disappoint you.’ Vrij vertaald is dat ‘blijf uit de buurt van je helden, dan word je zeker niet teleurgesteld’. Want die helden zijn immers ook maar mensen met hun kleine kantjes, tekortkomingen en onaangename ochtendadem, wat niet bepaald past bij het geïdealiseerde beeld dat veel mensen hebben van hun idolen. Zoals dat met clichés het geval is, leunt ook dit cliché nauw tegen de waarheid aan. Sommige beroemdheden laat je inderdaad beter aan de andere kant van de drempel.

De Turkse Nunu, de innemende vertelster in “Lopen op het plafond”, in prachtig Nederlands vertaald door Janine van der Kooy, laat al die goedbedoelde wijsheden niet aan haar hart komen. Ze woont nog niet zo lang in Parijs, waar ze hoopt te helen na het overlijden van haar moeder en de breuk met haar Engelse vriend Luke met wie ze in Londen samenwoonde. Als ze op een dag de schrijver M. ontmoet, die lyrisch over haar oude woonplaats Istanbul schreef, zoekt ze toenadering. ‘Het moet een illusie zijn die alle lezers hebben, dat wanneer je van een boek houdt je wel goed bevriend moet raken met de auteur; dat alleen jij deze man of vrouw begrijpt en dat je een speciale band met elkaar hebt.’ De twee geraken na een lezing met elkaar in gesprek en wandelen nadien samen de stad in. Tijdens die wandeling blijkt dat ze elkaar, ondanks het leeftijdsverschil, veel te vertellen hebben. Ze maken een nieuwe afspraak en er ontstaat een soort van wederzijdse vriendschap.

Savaş laat Nunu haar verhaal vertellen in 72 korte hoofdstukken waarin heden en ver en nabij verleden elkaar aanvullen tot een glashelder portret van een jonge vrouw tussen twee culturen. Er is haar leven in Parijs, waarin ze op zoek gaat naar zichzelf, naar haar identiteit en zich probeert te ontworstelen aan wat de oude wereld van haar verlangt, hier verpersoonlijkt door enkele tantes, de zussen van haar grootmoeder, die de conventionele Turkse normen en waarden aanhangen en zich tegen de vrijgevochten Nunu verzetten (‘Je moet je schamen’, ‘De buitenwereld kon me kennelijk niets schelen, zeiden ze. Noch de juiste manier om de dingen te doen’). Een wereld waartegen haar jonggestorven vader, ‘een dichter’, en haar moeder zich behoedzaam verzetten. Dat verleden trekt aan en stoot af, waardoor Nunu het gevoel heeft in een soort emotioneel niemandland te leven.

Tijdens de wandelingen door Parijs met M. – de geest van Patrick Modiano waait onnadrukkelijk door deze fragmenten – spreekt Nunu met een ontroerende openheid over dat verleden, met de nodige warmte en betrokkenheid, zeker als het gaat over de rol van de vrouwen in haar directe omgeving: ‘In het gezelschap van vrouwen werden tragedies gesust en in het dagelijks leven ingebed. Vanuit een wolk van verwarring landden zaken weer zachtjes op aarde. Vrouwen wisten op de een of andere manier de wereld te kneden, met vaste hand en uiterst bekwaam, zoals mijn grootmoeder dat met haar deeg deed.’ Tegelijk zijn het deze vrouwen die terugvallen op klassieke patronen die een muur opwerpen tussen de rechten van jongens en de plichten van meisjes, een houding die ervoor zorgt dat Nanu gaandeweg afstand neemt van datzelfde verleden, zonder het evenwel volledig te verwerpen.

Daarnaast is er het heden dat zich ontvouwt in een aantal hoofdstukken waarin een mild geformuleerde kritiek doorklinkt op het tegenwoordige Turkije. Er heerst onrust in de straten van Istanbul, het land vertoont een groeiende politieke en religieuze onstabiliteit. ‘Er vinden vernielingen plaats, demonstraties, optochten. Sommige mensen verdwijnen; zij die hun verhaal niet mogen vertellen.’ Ook daar voel je de betrokkenheid van de vertelster bij haar land en cultuur van herkomst én het verzet dat die politieke en religieuze situatie bij haar oproept.

Maar bovenal is “Lopen op het plafond” een voortreffelijk geschreven roman over de kracht van verhalen, zowel in verbale als geschreven vorm. De wandelingen met M. werken louterend voor Nunu, die naarstig op zoek is naar zichzelf. Herinneringen krijgen vaste vorm als ze worden omgezet in taal, in woorden die de deur openen naar vroeger, die zorgen voor verbinding en gemeenschappelijkheid, die zorgen voor iets ongrijpbaars als identiteit (niet in enge nationalistische zin, maar in die van het gezin binnen de brede context van een samenleving die naam waardig). Ook al zijn er ‘veel kleine dingen waar in een verhaal geen plaats voor is’ en zijn verhalen ‘wispelturig’ en moeten we ons ‘vaak neerleggen bij de wetenschap dat ze hun eigen logica kennen’, het zijn met name de verhalen die voor samenhang zorgen. Die verhalen zijn de lijm die een familie, en een familie is een gemeenschap, bijeen houden. In het overbrengen van die warme boodschap is Ayşül Savaş summa cum laude geslaagd.

Martin Overheul

Redacteur Boekensite Gent