Een episode uit het leven van een landschapsschilder

De hoofdpersoon van 'Een episode uit het leven van een landschapsschilder' is de Duitse kunstenaar Johann Moritz Rugendas (1802-1858). Omdat hij algemeen bewonderd werd als meesterlandschapsschilder adviseerde Alexander von Humboldt hem Europa te verlaten en de spectaculaire landschappen van Chili, Argentinië en Mexico vast te leggen. Rugendas werd inderdaad een van de beste negentiende-eeuwse Europese schilders die Latijns-Amerika in trokken.
Dit is evenwel geen biografie van Rugendas. Deze roman weeft een bijna surreëel verhaal rond het geheime doel achter de reizen naar Latijns-Amerika: Rugendas is ervan overtuigd dat hij alleen in de mysterieuze uitgestrektheid van de vlakten ware inspiratie zal vinden. Een kort en dramatisch bezoek aan Mendoza geeft hem de kans zijn droom waar te maken. Hij reist rechtstreeks de pampa’s in, hopend op dat onmogelijke moment dat hem zou dwingen een nieuwe vorm van kunst te creëren. De reis wordt echter onderbroken door een vreemde episode die hem onomkeerbaar en voor de rest van zijn leven tekent.

César Aira (1949) is geboren in Coronel Pringles, Argentinië. Sinds 1967 woont hij in Buenos Aires. Hij wordt beschouwd als een van de origineelste schrijvers van Zuid-Amerika en heeft meer dan tachtig titels op zijn naam staan. Hij schrijft geregeld voor El País, en zijn werk is vertaald in het Engels, Frans, Duits, Italiaans, Grieks, Portugees, Roemeens en Russisch.

In 1831 reist de dan zeer vermaarde Duitse landschapsschilder Johann Moritz Rugendas, een man die ‘er bewust voor gekozen [had] om te leven in een wereld vol fabels en sprookjes’, voor de tweede keer in zijn leven naar Zuid-Amerika. Deze keer doet hij dat op aandringen van zijn vriend en mentor, de ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt, grondlegger van de fysionomie van de natuur, een soort esthetische landschapswetenschap. Die vindt dat de schilder letterlijk en figuurlijk zijn horizon dient te verbreden en raadt hem aan terug te gaan omdat de flora daar zoveel rijker is dan in Europa.

Na enkele jaren te hebben doorgebracht in Mexico, komt Rugendas in 1834 aan in Chili, waar hij acht jaar zal blijven. De episode die de Argentijnse schrijver César Aira in dit boek behandelt (voortreffelijk vertaald door Adri Boon), speelt drie jaar later, als de landschapsschilder besluit om samen met zijn gildebroeder Robert Krause een lange tocht te maken langs bergpassen en dalen, om zo door te steken naar Argentinië. De reis voltrekt zich te paard, in een gezapig tempo, wat beide kunstenaars de mogelijkheid biedt de omgeving goed in zich op te nemen en geregeld te stoppen om de imposante natuur rondom zich vast te leggen. Dat leidt tot passages met prachtige beschrijvingen van het landschap dat het tweetal, begeleid door twee gidsen en ‘een kleine kudde paarden en muildieren’, doorkruist.

Onderweg kijken ze hun ogen uit, schilderen dat het een lieve lust is en voeren lange filosofische gesprekken over wat hen bezighoudt – vooral kunst en de natuur. ‘Een punt waarover ze het eens waren was het nut van de geschiedenis om erachter te komen hoe dingen tot stand kwamen. Een scène, in de natuur of in de wereld van de cultuur, hoe gedetailleerd ook, zei niets over het ontstaan ervan, over de volgorde van de verschillende elementen en de toevallige aaneenschakeling die had geleid tot de bewuste situatie. En juist de veelheid aan verhalen waarin men leefde, werd verklaard door de behoefte van de mens om het hoe en waarom van alles te achterhalen.’

Aira kiest deze episode uit het leven van Rugendas omdat die culmineert in een bijna apocalyptisch tafereel waarin de schilder ongewild de hoofdrol speelt. Hij baseert zich daarbij op tal van brieven die Rugendas schreef over zijn verblijf van zestien jaar in Latijns-Amerika. De wijze waarop Aira dit schouwspel beschrijft – het ritme van de zinnen, de woordkeuze, de spanning in de opbouw – is behalve een sterk staaltje vakmanschap óók een getuigenis van zijn talent om een meeslepend verhaal te vertellen, zonder te vervallen in algemeenheden of goedkoop effectbejag. Je leest die zes bladzijden met ingehouden adem. ‘Boven hen dreunde het ganse slagwerk van de donder. In wat leek op middernachtelijke duisternis kruisten dikke en dunne flitsen elkaar. Over de bergen rolden witte vonken zo groot als een kamer en bij dat meteoritische biljartspel fungeerden bliksemschichten als keuen.’ De gevolgen van dit noodweer zijn desastreus voor de schilder en bepalen de loop van zijn verdere leven.

“Een episode uit het leven van een landschapsschilder” is een verhaal met een snelheid die we eigenlijk niet meer gewend zijn. Zoals al eerder aangestipt, bewegen de twee hoofdpersonages zich voort op een paard, maken ze deel uit van een klein konvooi en reizen ze door onbekend gebied waarvan ze de natuurlijke weelderigheid en de bewoners willen schilderen – en daartoe is vooral Rugendas bereid offers te brengen, Krause is een veel pragmatischere man. Die drang tot vastleggen maakt dat deze reis haar eigen tempo oplegt, een tempo dat de schrijver eerbiedigt. Het maakt ook dat je als lezer bereid moet zijn je in dat tempo te schikken. Wie dat niet kan opbrengen, verliest veel van de schoonheid die Aira in dit boek legt. In dat opzicht past dit boek perfect in een tijd waarin we traagheid en contemplatie opnieuw ontdekken en hopelijk ook opnieuw zullen leren appreciëren.

Martin Overheul

Redacteur Boekensite Gent