Treblinka 1943

Op 100 kilometer van de Poolse hoofdstad Warschau lag vernietigingskamp Treblinka. Daar werden in 1942-1943 in iets meer dan een jaar tijd 900.000 mensen vermoord. Alleen in Auschwitz, waar 1,1 miljoen mensen om het leven kwamen, vielen tijdens de Tweede Wereldoorlog meer slachtoffers.

Op 2 augustus 1943 kwamen enkele honderden Poolse en Tsjechische Joden in Treblinka in opstand. Circa 400 van hen wisten te ontsnappen. Enkele tientallen overleefden de oorlog. Niet lang daarna werd het kamp ontmanteld. In zijn boek, dat in Polen een bestseller is, reconstrueert Wójcik de opstand in Treblinka.

Bij de term ‘Holocaust’ denken heel wat mensen aan de gruwel die plaatsvond in het beruchte vernietigingskamp Auschwitz. Door de decennia heen is de naam van dat kamp immers uitgegroeid tot een symbool van de ellende die mensen elkaar kunnen aandoen. Maar naast de hel van Auschwitz beschikte de nazi-Duitse moordmachine in het bezette Polen over nog drie Vernichtungslagers: Belzec (aanvankelijk een werkkamp, maar in 1942 omgebouwd tot vernietigingskamp), Sobibór (dat anderhalf jaar ‘operationeel’ was) en Treblinka. Dat laatste kamp bestond uit twee Lagers. Treblinka I deed dienst als strafkamp en van de minstens 20.000 mensen die hier werden geïnterneerd, overleefde meer dan de helft hun gevangenschap niet. Zij overleden aan de gevolgen van honger, marteling of executie vanwege een al dan niet vermeende overtreding van de rigide kampregels. Treblinka II was een vernietigingskamp en had maar één doel: het doden van zoveel mogelijk (vooral Joodse) gevangenen. Toen het kamp op 21 augustus 1943 werd ontmanteld, waren er zo’n 900.000 mensen vermoord.

Die ontmanteling kwam er na een opmerkelijke gebeurtenis in datzelfde jaar. In de loop van januari werd het de gevangenen al duidelijk dat het kamp niet lang meer zou bestaan. Het aantal transporten was aanzienlijk teruggelopen en er was nog nauwelijks voedsel. De overblijvers wisten dat ze in het geval van een definitieve afbraak een gewisse dood tegemoet zouden gaan. Dat besef deed de eerste zaadjes van een opstand voorzichtig ontkiemen. In zijn uitstekend geschreven en gedocumenteerde studie “Treblinka 1943” formuleert historicus en journalist Michal Wójcik het als volgt: ‘Het is moeilijk precies het moment aan te geven waarop iemand in een uitzichtloze situatie besluit om te handelen, om iets krankzinnigs te doen. Meestal is het een belangrijke gebeurtenis die iemands denkwijze verandert.’ In het geval van deze opstand was het allicht het onontkoombare levenseinde zodra Treblinka met de grond gelijk was gemaakt.

Wójcik beschrijft de totstandkoming van de opstand met kennis van zaken en bouwt zijn verhaal, dat gefundeerd is op meerdere gesprekken met ooggetuigen, op als een soort thriller, zonder daarbij ook maar één minuut de eerbied en het mededogen voor de slachtoffers uit het oog te verliezen. De Duitse vernietigings- en concentratiekampen vormden in het verleden al te vaak het decor voor liefdes- en vriendschapsverhalen die die de onverkwikkelijke gebeurtenissen naar de achtergrond verdringen en focussen op een soort van broederlijke en zusterlijke gemeenschap, een soort Utopia waarin iedereen aan hetzelfde zeel trok en zo een beeld creëerden van valse camaraderie en gemeenschapszin. Dit boek maakt eens te meer duidelijk hoe moeizaam mensen met eenzelfde doel elkaars vertrouwen winnen, hoeveel opportunisme er heerst in een willekeurig samengestelde groep mensen die onder diabolische omstandigheden volledig op zichzelf zijn aangewezen om te overleven en hoe fragiel de uiteindelijke alliantie tegen de overheerser kan zijn.

Maar heldenmoed ontstaat vaak tijdens de zwaarste beproevingen, al hebben de protagonisten op dat moment meestal niet eens door dat ze een heldenrol vervullen. Die heldenrol kreeg in Treblinka de eerste vage contouren toen de initiële, uiterst behoedzame gesprekken plaatsvonden tussen twee opstandelingen. Wat daaruit volgde, zal de lezer meermaals met stomheid slaan. Het aantal opstandelingen groeide gestaag en de overtuiging die achter de opstand zat, verdween nooit. Zelfs niet na enkele zware tegenslagen die mensenlevens kostten. Het zegt iets over de verbetenheid van de opstandelingen en hun wil om te slagen. Wójcik slaagt er uitstekend in om die spanning vast te houden en nergens te laten ondersneeuwen door cijfers of ijskoude feiten. Hij biedt context waar dat noodzakelijk is en inzicht waar dat van belang is. Die werkwijze maakt van dit boek een waardig eresaluut aan al diegenen die stierven tijdens de opstand én aan de weinigen die het er levend van afbrachten. Verder is het een belangrijk document dat ook nu nog niets aan actualiteit heeft ingeboet.

Martin Overheul

Redacteur Boekensite Gent