Brieven van Vincent Van Gogh troost voor bedroefde harten

‘Er is de kunst van lijnen en kleuren, maar de kunst van het woord is en blijft evengoed bestaan.’ Vincent van Gogh

De brieven van Vincent van Gogh vormen een van de meest indrukwekkende kunstenaarscorrespondenties die we kennen. Deze nieuwe selectie, rijk geïllustreerd met vele schetsen en schilderijen, biedt inzicht in Van Goghs gedachten en gevoelens, zijn hechte band met zijn broer Theo en zijn soms moeizame relaties met familieleden, vrienden en andere kunstenaars. We lezen over zijn dromen, twijfels en angsten, maar bovenal over zijn allesoverheersende passie om kunst te maken die ‘troost biedt aan bedroefde harten’.
Deze bloemlezing is samengesteld door Nienke Bakker, Leo Jansen en Hans Luijten, de editeurs van de zesdelige brieveneditie Vincent van Gogh – De brieven (2009) en de website met Van Goghs volledige correspondentie: www.vangoghletters.org. 

Soms kun je niet anders dan vaststellen dat het leven niet eerlijk is. Dat is het intrappen van een open deur, maar er zijn momenten waarop je weinig anders kunt doen dan dat, wijzen naar wat voor de hand ligt. Neem bijvoorbeeld de waardering voor het werk van Vincent van Gogh, een schilder wiens leven heel wat mensen tot de verbeelding spreekt. Tijdens zijn leven verkocht Van Gogh een aantal van zijn schilderijen, maar royaal leven kon hun niet van zijn kunst. Zijn werk week te veel af van de toen geldende schoonheidsnorm, was te eigenzinnig, te grillig, de schilderstijl van Van Gogh paste onvoldoende bij de tijd waarin ze de schilderijen gemaakt werden, wat ook gold voor zijn manier van leven. Schilder en schilderij werden niet los van elkaar gezien, maar versterkten de afkeuring die het overgrote deel van de buitenwacht voelde voor beide. Maar tijden veranderen. Zijn zelfportret zonder baard werd in 1998 bij Christie’s geveild voor 71,3 miljoen dollar, terwijl acht jaar eerder maar liefst 82,5 miljoen dollar werd betaald voor ‘Portret van Dr. Gachet’.

In de onlangs verschenen bloemlezing van Vincent van Goghs brieven, onder de prachtige titel “Troost voor bedroefde harten” en voorzien van fraaie illustraties en relevante achtergrondinformatie, staat de schilder naar mate de jaren verstrijken steeds vaker stil bij zijn doorgaans precaire financiële situatie. Aanvankelijk lijkt hij zich daarin te schikken: ‘De plicht van de schilder is het zich geheel in de natuur te verdiepen en al zijn intelligentie te gebruiken, zijn gevoel in zijn werk te leggen zodat het voor anderen verstaanbaar wordt. Maar werken op verkoopbaarheid is niet precies de rechte weg mijns inziens maar veeleer de liefhebbers verneuken.’ Tot hij merkt dat je met plicht niet terechtkunt bij de bakker en de visboer. Gelukkig staat zijn broer Theo hem bij met raad en daad, en met de nodige centen om rekeningen en schulden te betalen. In dat licht is het best cynisch dat de prijzen voor Van Goghs werk in de vorige eeuw door het plafond schoten.

De brieven van Vincent geven behalve een bijzonder goed tijdsbeeld – hij is een uitstekend observator die snel doorheeft wat de mensen drijft – ook een haarscherp beeld van de mens en de kunstenaar Van Gogh. Met name in zijn brieven aan Theo is het de schilder die aan het woord is. Zijn enorme geestdrift, zijn liefde voor de schilderkunst, zijn sterke overtuigingen, zijn rusteloosheid en ook zijn twijfel of wat hij doet wel goed genoeg is, het klinkt door in elke regel die hij schrijft. ‘Ik ben er nog altijd van overtuigd dat de natuur hier precies is wat je nodig hebt om in kleur te werken’, schrijft hij op 1 mei 1888 vanuit het Franse Arles aan Theo. ‘ En dus is het meer dan waarschijnlijk dat ik hier niet weg zal gaan.’ Kleuren en licht, ze bepalen heel zijn leven, hij verhuist ervoor naar Zuid-Frankrijk. De obsessie om het licht in alle splendeur op zijn doeken te vatten, zorgt er mede voor dat hij een jaar lang in een inrichting voor geesteszieken verblijft in Saint-Remy-de-Provence.

Wat uit de brieven ook naar voren komt, is de ijzersterke band tussen Vincent en zijn broer Theo, die behalve mecenas ook fungeert als vertrouweling, biechtvader, klankboord, baken van rust en evenwicht, houvast en rots in de branding. Want zo tumultueus als het leven van Vincent bij tijden verloopt, zo standvastig is Theo, die zweert bij een rustig gezinsleven. Op dat vlak zijn de broers elkaars tegenpolen, en net daarin schuilt de wederzijdse affiniteit. Hoewel de brieven van Theo niet zijn opgenomen in deze uitgave, valt uit de antwoorden van Vincent op te maken dat hij een diepe liefde voelt voor zijn broer, enorm veel respect, en dat hij blind vaart op de maatschappelijke en financiële inzichten van Theo. Maar ook als het aankomt op artistieke kwesties schat Vincent de adviezen van zijn broer hoog in. In dat opzicht is dit brievenboek een imposante kroniek van broederlijke liefde, een liefde die niet ophoudt als Vincent op 37-jarige leeftijd overlijdt aan een wondinfectie nadat hij zichzelf door het hart heeft willen schieten.

Theo zit aan Vincents sterfbed, mentaal gebroken. Als Vincent, wiens laatste woorden naar verluidt ‘La tristesse durera toujours’ (‘Het verdriet zal eeuwig duren’) zijn, de laatste adem uitblaast sterft er ook iets in Theo. In een brief aan zijn moeder schrijft hij het volgende: ‘Als hij had kunnen zien hoe de mensen voor mij waren nadat hij weg was gegaan en de attenties van zovelen voor hem had kunnen zien zou hij voor het ogenblik er niet toe gekomen zijn om te willen sterven.’ Het leven heeft evenwel anders beslist, want ja, dat leven is niet altijd eerlijk.

Martin Overheul
Redacteur Boekensite Gent

Nienke Bakker is senior conservator bij het Van Gogh Museum. Zij maakte onder meer de volgende publicaties en tentoonstellingen: Van Gogh aan het werk (2013), De waanzin nabij: Van Gogh en zijn ziekte (2016) en Van Gogh & Japan (2018).
Leo Jansen is oud-conservator van het Van Gogh Museum en is nu werkzaam als editeur van het Mondriaan Editieproject. Hij is coauteur van Kort geluk (1999) en schreef Van Gogh en zijn brieven (2007).
Hans Luijten is senior onderzoeker bij het Van Gogh Museum. Hij is de auteur van Van Gogh en de liefde (2007) en Alles voor Vincent. Het leven van Jo van Gogh-Bonger (2019).

Over de brieven:

‘Wie hem leest ontmoet een persoonlijkheid, iemand die een pen kon hanteren.’ Maarten ’t Hart 
‘Ik was er ondersteboven van. Ik had met hem niet alleen een geniaal schilder, maar ook een groot schrijver ontdekt.’ Jan Wolkers

‘Onopzettelijk schrijft hij uitspraken neer, die in geen enkel citatenboek zouden mogen ontbreken.’ W.F. Hermans 
‘Een manier waarop we de ongeremde Van Gogh weer in ons hoofd kunnen krijgen, is door het lezen van zijn eigen beschrijving van zijn leven en kunst.’ Julian Barnes