De verwisseling

De verwisseling speelt zich af in Tsjechoslowakije, 1944. Midden in het door de nazi’s bezette gebied bewerkt Izabela met haar moeder het land van hun boerderij. Ze zijn alleen; haar vader en broer hebben zich aangesloten bij de partizanen. Dan wordt een groep Britse krijgsgevangenen uit een nabijgelegen kamp te werk gesteld op het land van Izabela’s familie. Het is hulp die ze niet kunnen afslaan, voor hun eigen veiligheid. Tijdens het maandenlange, harde werk onder de ogen van de Duitse bewaking gebeurt het onmogelijke: Izabela wordt verliefd op Bill, een van de Britse soldaten, en hij op haar. Samen bedenken ze een ongelooflijk plan om bij elkaar te kunnen blijven.

Er is al heel veel geschreven over het leed dat het naziregime heeft veroorzaakt. Terecht want het kan en mag niet vergeten worden. Ik zie heden ten dage al iets te vaak een opgeheven arm op demonstraties van sociale media van obscure en racistische groeperingen, zonder schroom of schaamte. Zelfs politieke partijen gebruiken hun social media en demonstraties als ware haatplatforms, ook daar zag ik onlangs die Hitlergroet samen met een Vlaamse vlag, shame on you. 

Daarom zijn boeken die echte verhalen vertellen of op waargebeurde feiten gebaseerd zo belangrijk. Boeken die onder je huid kruipen, die je haren rechtop laten staan en je doen nadenken. ‘De verwisseling’ is er zo een. Dit verbazingwekkende verhaal kwam voor het eerst ter ore van de auteur Maggie Brookes in 2007 door Sidney Reed die in hetzelfde verzorgingstehuis woonde als haar moeder. Veldwerk en onderzoeksjournalistiek resulteerden in deze prachtige maar vooral beklijvende roman van Brookes. Niettegenstaande zij niet zeker was van zichzelf of zij zoiets schrijnends zou kunnen schrijven liet het haar niet meer los. Ik ben blij dat ik vooraf de noot van de auteur las waardoor ik veel zaken tijdens het lezen beter kon kaderen. Feiten en fictie verstrengelden zich in een roman die je niet meer loslaat en je nauwelijks de tijd zal gunnen om iets anders te doen dan lezen. 

Het is het verhaal van een onmogelijke liefde tussen Izabela, dochter op een Tsjechische boerderij in bezet nazigebied en de tewerkgestelde Bill krijgsgevangene. Onmogelijk omdat haar vader en broers als partizanen onderdoken en het naziregime nietsontziend was. Maar liefde laat zich niet dwingen of beknotten. Het is geen verhaal van rechtlijnigheid want elke mens ook overheerser, bezetter en krijgsgevangene in een overlevingsstrijd zal zichzelf betrappen op empathie, behoudens degenen waar wreedheid inherent is aan hun persoon. Het verhaal start als een doorsnee roman met enkele personages, mooie omkaderingen en beeldende taal over een jonge vrouw overweldigd door de liefde, weliswaar in bezettingstijd die je even doen twijfelen naar enige diepgang. Maar dan als de eigenzinnige Izzy spontaan en naïef besluit om te trouwen met Bill sluipt de spanning en ongeloof ongemerkt doorheen het lezen. Getransformeerd, met afgeknipte haren neemt zij een fictieve persoonlijkheid aan als jonge Britse soldaat en vluchten de twee geliefden op hoop van zegen om te kunnen aansluiten bij de partizanen. Op dit moment begrijp je de proloog en de ijdele hoop. Het vluchtend koppel wordt opgepakt. Een geluk bij een ongeluk Izzy wordt niet ontmaskerd en wordt als jonge mannelijke krijgsgevangene mee afgevoerd.   

In het tweede deel, het verblijf in het krijgsgevangenkamp Lamsdorf, Polen verandert de toonaard van die mooie romantiek op de boerderij in de rauwe werkelijkheid van een mensonterend bestaan als krijgsgevangene. Voor Izzy is het van levensbelang om niet ontdekt worden en te kunnen blijven doorgaan als man. En dat is een strijd op leven en dood, onverbiddelijk waarbij zij en Bill doodsangsten uitstaan. Kameraadschap is daar cruciaal in maar ook verraad want geen enkele wreedheid is een mens vreemd. Het is dan dat er naast die onderhuidse spanning ook een onbehaaglijkheid over je heen kruipt. Ongeloof naar de wreedheid die er heerst, het leven tussen uitgemergelde lichamen op de rand van de dood. Om te ontsnappen aan de constante dreiging om ontdekt te worden besluiten ze met hun beperkte vriendengroep die Izzy en haar vrouwelijkheid zorgvuldig afschermen voor de buitenwereld in het kamp. Zij sluiten vrijwillig aan bij een werkkamp in de steengroeve van Supíkovice in bezet Tsjecho-Slowakije. Dit is dan het derde deel van oktober 1944 tot januari 1945. Hun situatie verbetert er niet op met toezichter herr Rauchbach en zijn burgerbewaker Kurt die met veel leedvermaak iets merkt tussen Izzy en Bill. Alleen schat Kurt, vallend voor jonge jongens de situatie enigszins verkeerd op. (machts)Geil houdt hij Izzy in de gaten en zoekt zorgvuldig zijn moment uit. Naast de reeds aanwezige mensonterende levensomstandigheden steekt nu ook angst de kop op.  

Inmiddels stevent WO II zich naar het eind toe en stort het Derde Rijk in elkaar, het vierde deel vat aan. De lange mars naar het westen tussen januari en maart 1945. In deze gruweltocht toont de bezetter in persoon van de mee stappende bewakers zijn ware gelaat. De een in een onverschillige wreedheid, de ander in een onderdrukt medeleven en nog anderen in elke vorm van opportunisme in de wetenschap dat zij de strijd hebben verloren. Dit deel is gruwelijk en daar merk je dat Brookes niet zomaar een mooi verhaal heeft willen schrijven. Neen, zij creëert hier gebaseerd op historisch onderzoek een realistisch beeld. En dat er uiteindelijk nog hoop is dat lees je ook.  

Wat een verhaal, wat een boek, hard, bikkelhard. Een verhaal dat aantoont dat de mens over zijn eigen grenzen kan en moet gaan om te overleven. Een verhaal van ultiem kameraadschap maar ook een verhaal van ultieme wreedheid. Ik hoop van harte dat degene die zo voldaan zijn arm opheft en de Hitlergroet dit boek leest. Alleen ik vrees van niet. 

Jan Stevens, redacteur boekensite.gent