Eilanden van genade

Bath, 1865. Jane is ervan overtuigd dat haar leven bijzonder zal zijn. Ze accepteert de verloving met een respectabele arts om het leven te kunnen leiden waar ze naar hunkert. Een verraderlijke affaire met een vrouw leidt haar echter naar een toekomst die ze zich nooit had kunnen voorstellen.
Aan de andere kant van de wereld, op het eiland Borneo, regeert een excentrieke Brit: de zelfbenoemde radja Ralph Savage. Als overtuigd filantroop heeft hij het beste voor met het oerwoud en de eilandbewoners, tot ook zijn passies zijn plannen ondermijnen.

“Zeg eens, Julietta… vind je me een egoïstische heks of doe ik enkel wat wij vrouwen moeten doen om het hoofd boven water te houden en in deze wereld waar mannen de regels bepalen niet in ongeluk of vergetelheid weg te zinken? Van je liefhebbende vriendin Jane.”

Jane, de dochter van de gevierde chirurg William Adeane, werkt samen met haar vader in het 19de -eeuwse Bath. De medische wetenschap is met sprongen vooruit gegaan en patiënten komen van heinde en ver naar de thermen waar ‘De Engel van Bath’ als verpleegster werkt. Toch voelt Jane een onrust en weet ze van zichzelf dat ze voor iets anders is voorbestemd. Haar kunstzinnige tante Emmeline is haar grote voorbeeld. Die heeft een zelfstandig bestaan als kunstenares opgebouwd in Chelsea. ‘En het leerde mij ook dat we de wereld niet kunnen vormen naar wat volgens de samenleving gepaste bronnen van vreugde zijn. We moeten buiten de gebaande paden treden en onze geneugten zoeken waar we maar kunnen.’  Met deze overtuiging is het niet gemakkelijk om zich als vrijgevochten vrouw staande te houden in een door mannen gedomineerde wereld.

Tijdens een verblijf bij Emmeline maakt Jane kennis met Julietta. Door de passionele Julietta wordt ze zich bewust van haar seksuele identiteit en in de decadente kunstenaarskringen van Parijs waar vrije seks en travestie geen uitzondering zijn ziet Jane dat er heel wat meer op de wereld bestaat dan het soezerige Bath. Ze kiest resoluut voor haar eigen weg, helemaal in strijd met wat er van een vrouw in de Victoriaanse tijd wordt verwacht. ‘Ze had het idee dat dit pad zich zou aandienen als iets onontkoombaars, als een rechte lijn waar ze zich niet vanaf zou laten brengen.’

Wie het minder goed vergaat is dr. Valentine Ross. Niet meteen een man om een gezellige avond mee door te brengen. Verliefd op Jane, tot in het obsessionele geraakt hij helemaal van slag wanneer ze zijn aanzoek afwijst. Zich wentelend in zelfbeklag besluit hij naar zijn broer Edward te gaan. Die vertrok als natuurwetenschapper naar Borneo, op zoek naar nog onontdekte vlinders en vogels. In tegenstelling tot Bath is de jungle een wrede, onverbiddelijke wereld die snel terugneemt wat haar wordt afgenomen.

Vanuit deze onverwachte hoek belicht Rose Tremain de manier waarop Britten zich gedroegen als kolonisator. Edward wordt opgevangen door Sir Ralph Savage, een zeer rijk man die zichzelf tot ‘Radja van de Zuid-Sadong’ heeft uitgeroepen. In wezen is het een heel aardig iemand die het beste voorheeft met de Maleiers op zijn grondgebied. Alleen slaagt hij daar niet zo goed in. En dat is veelal door zijn liefde voor Leon, zijn Maleisische minnaar. Die verleidt Sir Ralph voortdurend tot grootse plannen die vooral tot doel hebben om hemzelf rijk te maken, maar die tot mislukken gedoemd zijn door Savage’s gebrek aan karakter. Zo adviseert Leon hem om een weg aan te leggen: ‘Waarnaartoe?’ had Sir Ralph gevraagd. ‘Sir Raf,’ antwoordde Leon. ‘In Sarawak bestaat geen “waarnaartoe”. Hier bestaat alleen de natuur. De mens begint; de natuur maakt af.’ ‘Maar welk doel dient die weg dan?’ ‘Het doel van de weg is dat hij probeert te zijn.’

Ook Mrs. Morissey is in Bath terecht gekomen. Ze is het noodlijdende Ierland ontvlucht waar ze in Dublin nauwelijks een menswaardig bestaan had. Ook in Bath kan ze als hoedenmaakster maar amper het hoofd boven water houden. Ze bevindt zich in een impasse en ze neemt een drastische beslissing. Het robijnen halssnoer dat al generaties lang als erfstuk aan de hele familie toebehoord is in haar bezit om het voor de volgende generatie te bewaren en zonder het aan haar broer te vragen verkoopt ze het halssnoer en opent met de opbrengst  ‘Mrs. Morisseys Voortreffelijke Theesalon’. Al snel is haar theesalon de ‘place to be’ voor al wie rust en heerlijkheden zoekt door haar vriendelijkheid, talent tot luisterbereidheid en discretie.

De levens van Jane, Mrs. Morissey, Dr. Ross en Sir Ralph Savage spelen zich af tussen de sloppen van Dublin, het rustige en nette Bath in England, Parijs en de jungle van Borneo. Doordat de vertelstructuur steeds wisselt van het ene personage naar het andere duurt het even voor je als lezer doorhebt waar het boek eigenlijk om draait. Het wezenlijke van deze roman is het verlangen naar een doel in het leven. De queeste om de betekenis van het leven te vatten. In de kunst, de liefde of in rijkdom. Het komt er op aan om uiteindelijk dát te vinden waarvoor je bent voorbestemd, welke obstakels je daar ook moet voor overwinnen of omzeilen. En dat doet Jane, wat niet zo evident is voor een vrouw die leeft in de tijd van koningin Victoria.

Geen enkele van de protagonisten heeft het leven dat voor hem of haar lijkt voorbestemd. Die weg wordt vaak door kleine oorzaken afgesloten en in een andere richting geleid. Doorheen het hele boek zitten verwijzingen naar de dood. Jane die in Parijs een openbaar lijkenhuis bezoekt, een schrijver die een roman schrijft met als titel ‘Le Morgue’, dr. Ross die een patiënt euthanaseert, dodelijke ziekten in Borneo of het nichtje van Mrs. Morissey dat uiteindelijk toch overlijdt. Alles lijkt er op te wijzen dat welke weg de mens ook inslaat, het eindpunt steeds de dood zal zijn.

Als het de bedoeling was om een stukje sociaalhistorische kritiek te geven is Rose Tremain daar in haar verhaal over Jane beter in geslaagd dan in het gedeelte over de belevenissen in Borneo. Dat gedeelte kwam wat mij betreft net iets minder uit de verf. De roman is vooral een verslag van het langzame bewust worden van het eigen kunnen of falen. In die optiek zet Rose Tremain enkel sterke vrouwen neer terwijl haar mannelijke personages zich weinig of niet tegen het leven verzetten en vooral meedrijven op de voorschriften en gewoonten van een 19de -eeuwse maatschappij.

Marianne Verschaeren, huisrecensente Boekensite.gent