Wereld in vlammen De conflicten in kleur 1914-1945
Wereld in vlammen werpt nieuw licht op de conflicten tussen 1914 en 1945 met meer dan 200 beeldbepalende foto’s. Uiteraard komen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog aan bod. Daarnaast is er aandacht voor de burgeroorlogen in Spanje, Mexico, Ierland en China, en de koloniale oorlogen in Abessinië, Palestina en Soedan. De Braziliaanse kunstenares Marina Amaral heeft de zwart-witfoto’s uit deze periode bewerkt en ingekleurd. De Britse historicus Dan Jones geeft de personen en gebeurtenissen nog meer kleur met zijn korte historische beschrijvingen. Door deze bijzondere samenwerking komen de historische foto’s in Wereld in vlammen tot leven.
De Noorse schrijver Henrik Ibsen schreef ooit dat ‘duizend woorden niet zo'n diepe indruk achterlaten als een enkele daad’. Het doet denken aan de ongeschreven devies van mijn bijna-geboortestad Rotterdam, ‘geen woorden, maar daden’. Of iets prozaïscher, ‘niet lullen, maar poetsen’. Enige jaren na Ibsens dood parafraseerde de Amerikaanse schrijfster Tess Flanders die gedachte in een artikel in The Post Standard: ‘Gebruik een foto. Die is duizend woorden waard.’ Daarmee verlegde zij de betekenis van doen naar kijken, wat op zich ook een vorm van doen is. De schrijvende pers pikte haar boodschap razendsnel op. Waar kranten vroeger louter uit tekst bestonden, begon de foto aan haar opmars. Niet alleen als illustratie bij een bepaald artikel, maar om het geschreven woord nog meer kracht bij te zetten.
De combinatie tekst en foto was aan het begin van de vorige eeuw revolutionair, want de fotografie stond toen nog in haar kinderschoenen. Tegenwoordig zijn foto’s niet meer weg te denken in de pers. Surf naar de website van eender welke krant of tijdschrift, de foto’s schieten nagenoeg van het scherm, vaak in schreeuwende kleuren en liefst zo spectaculair mogelijk. Een grote groep lezers laat zich in eerste instantie leiden door de illustratie en leest daarna pas de kop van het artikel, waarna beslist wordt of men het stuk daadwerkelijk leest. Zoveel kracht gaat er van het beeld uit.
In “Wereld in vlammen” verzamelden de Britse historicus/journalist Dan Jones en de Braziliaanse kunstenares Marina Amaral ruim 200 foto’s uit de periode 1914-1945, eenendertig jaar waarin de wereld zich ziende blind van de ene oorlog in de andere opstand stort. Het betreft hier originele zwart-witopnames, waarvan er sommige door de decennia heen een bijna iconische status kregen, zoals de foto van een zelfzekere Lord Chamberlain die na zijn vredesgesprekken met Adolf Hitler in 1938 stelde dat hij gezorgd had voor ‘vrede in onze tijd’ (wat korte tijd later tot schoolvoorbeeld maakte van iemand die zich in de luren heeft laten leggen) of de foto van soldaten die zich tijdens D-Day vanaf de USS Samuel Chase een weg door de branding banen richting Normandische stranden waar ze ontvangen worden op moordend Duits spervuur.
Onder meer die foto’s werden pixel per pixel ingekleurd door Amaral (zoals zij dat eerder ook al deed in “De tijd in kleur”) en voorzien van begeleidende teksten van Dan Jones. Bij het inkleuren van de foto’s richtte Amaral zich in eerste instantie op wat er bekend was over de kleuren van de uniformen van bijvoorbeeld de Franse, Duitse, Japanse of Chinese legers. Verder liet ze zich leiden door overlevering, deductie en veronderstelling. Daarmee trok ze aan het werk, waarna er zich een ware revolutie voltrok met die foto’s.
Zwart-witfoto’s laten het inkleuren van het gefotografeerde tafereel over aan de fantasie van degene die kijkt. Die mogelijkheid valt weg door het inkleuren. Dat maakt dat je anders kijkt en in eerste instantie op de techniek let, soms tot in de kleinste details. Zoals de kleur van de ogen van soldaten in een U-boot, de weerspiegeling in de bril van Winston Churchill, de kogelgordels op de borst van de opstandige Zapatisten in Mexico, of het tuig rond de nek van het paard van tsaar Nicolaas. Dan zie je ook dat het inkleuren met veel finesse en geduld is uitgevoerd: knopen en onderscheidingen glinsteren, ogen zijn dof of schitteren. Modder ziet eruit als modder, zodat de oorlog het gezicht krijgt dat het al eeuwenlang heeft: dat van het voorgeborchte van de hel. Ook als er gevochten wordt in de woestijn, op zee, in de lucht, in een uitbundig groen dal. Of als er gevierd wordt in steden en dorpen. Tegelijk maakt kleur dat wat je ziet echter. Bloed is rood en niet grijs. Vuur bestaat uit een breed palet van tinten rood en oranje, niet uit gradaties zwart en grijs. De loopgraven in de Westhoek waren grauw en bruin, niet zwart. Pas daarna kijk je naar het geheel. Zie je het gehele tafereel zich voor je ontspinnen. Zie je hoop, blijdschap en pijn. Zie je overwinning en verlies. Want veel van deze foto’s laten zien hoe verdriet eruitziet.
Elke periode begint met een historische beschrijving van de belangrijkste gebeurtenissen uit die tijd, soms bekend, soms wat minder bekend. De schrijfstijl van Dan Jones is open en vlot leesbaar, het is duidelijk te merken dat hij zijn brood verdient als journalist en schrijver. Ook hij heeft een scherp oog voor detail. Dat koppelt hij aan een sterk ontwikkelde historische kennis en een al even goed ontwikkeld historisch besef. Jones zorgt bij elke foto voor de noodzakelijke context, wat de relevantie van de foto nog doet toenemen.
“Wereld in vlammen” is een magnifiek naslagwerk dat een vaak onthutsend licht werpt op hoe mensen met elkaar omgaan, op waartoe sommigen in staat zijn om hun brandende ambitie te vervullen, in positieve en negatieve zin. Het laat zien dat oorlog niet de uitzondering in ons leven is, maar de regel, ook al worden we zelf niet persoonlijk met die oorlog geconfronteerd. Tegelijkertijd laat het zien dat de mens tot veel goeds in staat is. Tot begrip, erbarmen en vredevol samenleven. Want ook daarvan getuigen de foto’s in dit fraaie boek. Tot slot geeft het een schokkend beeld van wie we waren en wie we nooit meer moeten zijn.
Martin Overheul
Redacteur Boekensite Gent