De gek van de tsaar
Estland aan het begin van de negentiende eeuw: de edelman Timotheus von Bock heeft de tsaar de dure eed gezworen altijd en over alles niets dan de waarheid te zeggen. Maar als hij Alexander I een zeer openhartig memorandum zendt waarin hij het corrupte Russische regime aan de schandpaal nagelt, verdwijnt hij in de kerkers van de vesting Schlüsselburg. Zijn zwangere vrouw Eeva en haar broer Jakob, de verteller van het boek, blijven berooid achter zonder te weten waar Timotheus is opgeborgen.
Na negen jaren staat de nieuwe tsaar Nicolaas I Timotheus toe naar zijn landgoed terug te keren waar hij, tot aan zijn geheimzinnige dood in 1836, onder permanente bewaking het leven van een eregevangene leidt. Was hij een misdadiger, een gek of een revolutionair?
De gek van de tsaar, de bekendste historische roman van Jaan Kross, geeft een knap maar gruwelijk beeld van het door Rusland geregeerde Estland van twee eeuwen her. Maar meer nog dan een tijdsbeeld is het een meesterlijke roman die de tegenstelling tussen vrijheid en onderdrukking op beklemmende wijze schildert.
In 2020 is het honderd jaar geleden dat Jaan Kross (1920-2007) werd geboren. Hij startte zijn literaire carrière in de jaren vijftig na zijn terugkeer uit Siberië, waar hij acht jaar gedwongen woonde. Na zijn ballingschap specialiseerde hij zich in het genre van de historische roman. Kross wordt algemeen gezien als de grootste Estische schrijver van de twintigste eeuw.
"De directheid van het dagboek en de geraffineerde manier waarop Kross daarin zijn literaire meesterschap demonstreert roepen een verre, voorbije wereld op, die de lezer heel dichtbij komt.'
In 1954 met de dooi onder Chroesjtsjov, werd Jaan Kross, een dichter uit Estland na acht jaar ballingschap in een Siberisch strafkamp vrijgelaten. Het leven van de schrijver werd diepgaand getekend door de periode van Estse onafhankelijkheid, de jaren ’20 tot ’40, met daarna het terreurregime door de nazi’s die de Baltische staten veroverden. Opnieuw geannexeerd door Rusland doceerde Kross internationaal recht in Tatru. In 1946 werd hij opgepakt op beschuldiging van ‘bourgeois-recidivisme’. Veel later zou hij noteren dat “De mogelijkheden om het gedrag van mensen te observeren in een atypische situatie nergens zo groot is als in een Russische Goelag.” Cynisme, zware historische problematieken, maar ook lichtheid en humor zullen de essentie van zijn werk worden.
Feitelijke geschiedenis:
Thimotheus von Bock en zijn vrouw Eeva hebben echt bestaan. Zij was van eenvoudige komaf, geboren 1877 en zou tot zijn dood in de rechtschapenheid van haar man geloven. Thimo’s grootmoeder is Helene van Schultze, dochter van een keizerlijke hofdame en tsaar Peter de Grote. Thimo is van hoge adel en afkomstig uit het Romanow geslacht en groeit op naast Nikolai 1. Na een lange intellectuele opleiding wordt hij adviseur van de tsaar Alexandr 1 en belooft hem altijd de echte waarheid te zeggen. Hij schrijft een politiek en behoorlijk humanistisch manifest en verklaart op zeker moment de tsaar voor Tartuffe. Zijn in alle opzichten fatale en onomstotelijke oprecht memorandum wordt bewaard in het Russische archief. Timo wordt door de tsaar voor gek verklaard en opgesloten in een staatskelder. Na acht jaren komt hij vrij bij een wissel in de troonopvolging, maar al zijn goederen worden aangeslagen, hij wordt blijvend onder huistoezicht geplaatst, voortdurend gevolgd door spionnen, zijn kind wordt afgenomen en door de staat opgeleid en hij pleegt tenslotte –mogelijks- zelfmoord.
Alle edelen, belangrijke data, stambomen, politieke mandatarissen, plaatsen, landerijen, edellieden en personages in het boek zijn terug te vinden in oude publicaties of in bewaarde archieven. Brieven en onder andere het fameuze memorandum worden in het boek cursief vermeld en geven, mits een prachtige vertaling door Ronald Jonkers naar het Nederlands, een getrouw beeld over taalgebruik, zinswendingen en hoofse formuleringen zoals destijds gebruikelijk was in de Duitse, Russische en Latijnse bombastische schriftuur onder adellijke families.
De roman vertelt het akelige leven van een oprecht goot edelman. Uit principe gehuwd met een boerenmeisje, met ridderlijke manieren en bejegend met een uitzonderlijke filosofische en politieke kennis, maar helaas niet geboren op het juiste moment en op de juiste plaats. Thimo van Beck verwoordt met precisie en voorzienigheid in zijn memorandum de pijnlijke toekomst van het tsarenschap in het keizerrijk, een nakende revolutie en de opkomst van een republikeins bestel. Von Beck schrijft zelfs een eerste grondwet uit voor de komende generaties.
‘De Gek van de Tsaar’ is een uitzonderlijk historisch boek: als geschiedschrijving én als roman. Het is niet voor niets dat Jaan Kross aanschouwd wordt als de grootste Estische schrijver van de twintigste eeuw. De historische feiten werden bijzonder nauwgezet bestudeerd en bieden een kijk in het waandom en de onwezenlijke organisatie van de Russische Staat tijdens het bewind van wereldvreemde Romanows en hun gevoel als God te beschikken over de wereld en onderdanen. Daarnaast is er de vertelkunstenaar Kross. Hij laat in de roman Jacob Mättik aan het woord. Jacob is de broer van Eeva, de gemalin van Thimo von Bock, en wordt met het huwelijk van zijn zuster aangesteld als een soort adellijke familiehulp. Jacob schrijft jarenlang aan een hoogst verborgen dagboek en notuleert het wel en wee in het leven van de familie von Bock. Hij doet dit bovendien bijzonder geestig, de thematiek van de gekke edelman leent er zich ook toe. De sympathiekste personages ontkomen niet aan zijn licht spottende pen en zelfs de meest twijfelachtige figuren blijken lieflijke menselijke kantjes te hebben.
Een roman om zeker te lezen dus, vloeiend, humoristisch, op z’n Balkans geschreven maar licht en soepel vertaald. Het is een belangrijk geschiedkundig verslag, een unieke kennismaking met een hoogstaande Estse literatuur, over generaals, het tsarenschap, waanzin, menselijkheid, ridderlijkheid, willekeur en een angstwekkend schrikbewind in een tijdsgeest die een grote revolutie in zich draagt.
Koen E.