Agaat

Milla Redelinghuys kan op haar sterfbed alleen nog met de ogen spreken. Haar zwarte huishoudster Agaat verzorgt haar; zij is de enige die Milla begrijpt. Terwijl Milla haar zware leven overdenkt, leest Agaat Milla’s dagboeken aan haar voor. Zo komt langzaam het tragische verleden aan het licht dat deze vrouwen bindt en uiteendrijft.

Een citaat uit het voorwoord bij de oorspronkelijke publicatie, 1966 in het Zuid-Afrikaans: “ Die gebied wat in die boek betree word, is ’n specifiek vroulike en dra daardeur by tot die verfyning en verfraaiing van die huislike atmosfeer. So’n atmosfeer onderskei die kultuurbewuste volk van die onbeschaafde.”

Milla Redelinghuys neemt Agaat, een zwart jong meisje, op in haar huishouden. Milla is blank, boerin en grote bazin van de plaas Grootmoedersdrift. Ze leven zowat 50 jaar samen, tot Milla zal sterven aan ALS. Haar laatste levensmaanden is ze geheel afhankelijk geworden en kan ze nog alleen met haar ogen knipperen. Langzaam onthult zich het leven van Milla, geschreven in de tweede persoon enkelvoud en dagboekfragmenten.

Milla overdenkt haar leven met Jak, haar echtgenoot. Jak is gefrustreerd: zowel Milla als Agaat, die steeds wijzer wordt, blijken veel beter geschikt om het boerenbedrijf te beheren dan hijzelf. Hij wordt overvleugeld en is jaloers. Zijn enige perspectief is zijn zoon Jakkie, maar die heeft dan weer een veel betere band met Agaat als zijn opvoedster en verlaat Zuid-Afrika op zoek naar een beter leven. Tijdens haar stervensproces vraagt Milla zich steeds af of Agaat wraak op haar neemt vanwege al het gefoeter, het afluisteren, en de wreedheid waarmee ze Agaat toch een volwaardige plaats in het gezin ontzegde. De vier  personages staan elk als metafoor voor de gelaagdheid van Zuid-Afrika. Milla is de blanke vrouw die de zwarten wel wil helpen zolang ze hun plaats maar kennen, Jak is de racistische boer, de blanke nationalist die de ontwikkeling van de zwarten als een grote bedreiging beschouwt, Jakkie staat voor de moderne Zuid-Afrikaan, de generatie voor wie  het racisme voorbij is en voor wie de wereld open ligt. Agaat staat voor hem op gelijke voet, maar ze blijft als ontwikkelde zwarte zonder kansen achter.

Soms is het boek moeilijk leesbaar, gedachten die als een flits door het menselijke hoofd dwalen worden ook als flitsen vermeld, zonder klinkers of leestekens, ongeschaafd en ongefilterd. Heel wat tekstmateriaal verwijst ook naar andere Afrikaanse romans en gedichten die ons minder bekend zijn. Meer bekend voor ons zijn de talrijke citaten uit het oude en het nieuwe testament, passend bij de algemene geloofsleer van de Zuid-Afrikaanse elite einde vorige eeuw. Begin en einde van het boek worden geschreven vanuit het perspectief van Jakkie. Zo kadert deze roman nog het best in de geschiedenis van Zuid-Afrika, vanuit het perspectief van iemand die weg is, en die terugkijkt op de tijdsperiode in de geschiedenis van zijn land.

Marlene van Niekerk -1954-, studeerde filosofie en literatuurwetenschappen. Momenteel is ze docente creatief schrijven aan de Universiteit van Stellenbosch. In dit boek speelt ze op een virtuoze manier met bijbelteksten, waarmee ze deze roman haast een religieus allure toedicht. Haar schrijverschap werd in Zuid-Afrika bekroond met de W.A. Hofmeyer Prijs voor de beste literaire roman, de Prijs van de Universiteit van Johannesburg voor het beste werk in het Afrikaans en de M-Net Prijs voor de beste literaire tekst.

Koen E.