Kom, roep het van de bergen
Het is een zaterdag in maart 1935 en John Grimes wordt veertien. Hij is een gevoelige, hyperintelligente jongen uit Harlem, stiefzoon van een hardvochtige prediker bij de pinkstergemeente. In deze sterk autobiografische roman doorspekt Baldwin zijn verhaal over de spirituele, seksuele en morele ontwikkeling van de jongen met de levensverhalen van diens moeder, vader en tante.
Baldwins debuut verbluft door de lyrische precisie, psychologische scherpte, symbolische kracht en de niet-aflatende maar ook empathische woede. Die geldt vooral de dubieuze rol als instrument van onderdrukking die de kerk speelde in de levens van veel zwarte Amerikanen. Een twintigste-eeuwse klassieker.
Deze debuutroman van James Baldwin uit 1952 verscheen onlangs in een nieuwe vertaling. Uitgeverij De Geus motiveert op de achterflap dat Baldwin, "stem van de Civil Rights Movement wereldwijd enorm in de belangstelling staat. Meer dan dertig jaar na zijn dood zijn de onderwerpen waarover hij schreef - ras, seksualiteit, religie - onverminderd actueel, en zien we pas goed hoezeer hij zijn tijd vooruit was." Ik deel deze visie, zeker tegen de achtergrond van een gepolariseerde maatschappij in de VS, waar de berichten die daar vandaan komen deze stelling niet weerleggen.
De roman speelt in 1935 en we volgen John Grimes op één zaterdag in maart, zijn veertiende verjaardag. Hij is intelligent, gevoelig en voorbestemd om zijn vader op te volgen als lekenpredikant van de streng protestantse pinkstergemeenschap in Harlem. Vanaf de eerste bladzijden wordt het duidelijk dat John afstevent op een crisis, waarvoor verschillende pistes worden aangereikt. Hij is jarig maar niemand schijnt daarvoor enige interesse te tonen, John voelt zich duidelijk anders dan zijn familieleden en klasgenoten, hij worstelt met zijn seksualiteit en er worden nog twee grote thema's aangesneden (religie en de rassenkwestie).
Het eerste hoofdstuk "De zevende dag" eindigt in de kerk om de hoek. Ook het laatste hoofdstuk "De dorsvloer" speelt zich hier af. Tussen deze twee hoofdstukken in bevinden zich "De gebeden van de gelovigen". In dit drieluik komen wij telkens een deel van de familiegeschiedenis te weten en zien we hoe tante Florence, vader Gabriel en moeder Elizabeth hebben geworsteld met hun afkomst en identiteit. Elk familielid heeft de geboorteplaats achter gelaten om zich uiteindelijk in New York te vestigen. Hun getuigenissen fungeren als scharniermoment en bieden duiding naar hun persoonlijkheid. Eén geheim zal aan John niet geopenbaard worden.
Alom en als rode draad aanwezig is religie, en de bepalende invloed ervan op de jonge John wordt in de eerste alinea al meteen onthuld. De lezer beseft direct welke enorme druk al op hem was uitgeoefend en pas op de dag van zijn veertiende verjaardag "begon hij er echt over na te denken - en toen was het te laat." Die laatste onheilspellende toevoeging laat je niet meer los tot de laatste regels van deze roman.
Een ander groot thema is de rassenkwestie. Naast de gebeurtenissen van die zaterdag in 1935, zijn wij als lezer via de "gebeden" niet alleen getuige van de spanningen tussen zwarte en witte mensen, ook komen de tegenstellingen tussen de zwarte Amerikanen onderling naar boven. Al lezende begin je deze aspecten te bekijken door een bril van vandaag. Wij weten wat er zich na 1935 nog heeft afgespeeld en deze personages worstelen met hun thema's die door onze kennis alleen maar worden versterkt.
Doordat religie en de rassenkwestie hier met elkaar verweven worden, verdiept ons beeld en krijgen wij als lezer een subtiel en complex verhaal aangereikt. De familie van John is orthodox. Zij hebben een duidelijke mening over andere "ordinaire zwarte mensen" die zich over geven aan alcohol, seks en zelfs Jazz muziek wordt door hen als laag aanzien. Deze opvattingen schuren flink tegen ons beeld van vroege jazzhelden en andere iconen. Hun levenshouding is voor hen verwerpelijk en leidt af van de weg naar verlossing. Dit gelaagde beeld raakt ook de essentie van het gevecht waarin John is verwikkeld geraakt. Hij worstelt in de kerk met zijn vriend Elisha, die daar ook meehelpt en reeds is "verlost". Dit worstelen mag je letterlijk nemen en refereert naar het Oude Testament waarin Jakob ook worstelt met de engel en er tijdens dit gevecht achter komt dat hij in gevecht is met God zelf. Ook is er een erotische laag aan deze worstelpartij. John voelt een zekere mate van aantrekkingskracht naar Elisha (alhoewel dat niet erg wordt uitgesproken. Hij is tenslotte ook nog maar veertien).
In verband met het bovenstaande spelen er nog twee zaken. Ten eerste is een degelijke kennis van de Bijbel (en dan met name het Oude Testament) welkom om alle verwijzingen te kunnen plaatsen. Neem dan de naam "John". Deze kan gelezen worden als Johannes van Patmos en zo kunnen de apocalyptische visioenen, die de climax vormen van dit verhaal, in verband worden gebracht met de beproeving die tot zijn verlossing moet leiden. Misschien dat het sommige lezers afschrikt. Aan de andere kant biedt dit weer extra betekenis voor lezers met meer Bijbelkennis.
Dan tenslotte is er de vertaling. Hoe mooier het kleurrijke taalgebruik of "slang" van de zwarte gemeenschap is, des te zwaarder de taak van de vertalers. Ik ben zelf een groot liefhebber van Amerikaanse en Engelstalige literatuur en zal altijd kiezen om romans in hun oorspronkelijke taal te lezen. Natuurlijk was het even wennen om deze prachtige gesproken taal in het Nederlands te moeten lezen. "I know you thinking at the bottom of your heart that if you just make her, her and her bastard boy, pay enough for her sin, your son won't have to pay for yours. But I ain't going to let you do that." Dat wordt dan: "Ik weet dat jij diep in je hart denkt dat als je haar, dat meisje, en haar onwettige zoon maar genoeg laat boeten voor haar zonde, jouw zoon niet hoeft te boeten voor die van jou. Maar dat laat ik niet gebeuren." Het is een goede vertaling maar hoe vang je die "slang" en die authentieke spreektaal?
Maar uiteindelijk is er poëzie in overvloed. Baldwin kende zijn klassiekers en verwerkte ze zeer subtiel ergens midden in dit debuut. Hij verbeeldde de storm die in deze jonge John woedt en laat echo's weerklinken van Shakespeares The Tempest, Eliot’s The Waste Land en misschien ook Joseph Conrad's Heart of Darkness. En eerlijk is eerlijk, het leest ook prachtig in deze vertaling. "Ergens, in al die wervelwinden, in de duisternis van zijn hart, in de storm, was er iets, iets wat hij moest zien te vinden. Hij kon niet bidden. Zijn geest was als de zee zelf: woelig en zelfs voor de dapperste mens te diep om in af te dalen, een zee die nu en dan tot verbazing van het blote oog zaken aan de oppervlakte bracht, schatten en resten die al lange tijd vergeten op de bodem lagen, botten en juwelen, fantastische schelpen, tot pulp vergaan vlees, ogen die parels waren geworden."
Terugdenkend aan die eerste alinea, kun je niet anders dan besluiten dat deze dag buitengewoon was en je getuige bent geweest van aangrijpende gebeurtenissen, waarbij de verhouding tussen de personages onderling niet altijd gemakkelijk te duiden was. Deze coming of age roman (ook in de vertaalde vorm) voert je mee in de bewogen geschiedenis van drie generaties zwarte Amerikanen. Dit boek zal je niet meer loslaten.
Ron Jacobs