Vechten voor de vrede
In september 1944 wordt Antwerpen bevrijd. Daarmee hebben de geallieerden een grote havenstad in handen, belangrijk voor de voortzetting van de strijd tegen nazi-Duitsland. De vreugde om de herwonnen vrijheid is groot. Maar is de vrede dan al binnen handbereik? Neen: de Scheldemonding en de streek ten noorden van het Albertkanaal blijven voorlopig in Duitse handen. Vanaf oktober worden stad en haven bestookt met V1’s en V2’s. Het Ardennenoffensief zorgt voor nieuwe dreiging. Intussen duiken talrijke problemen op. Wat moet er gebeuren met de collaborateurs? Hoe verloopt het samenleven met de geallieerde soldaten? Hoe worden slachtoffers van bombardementen, terugkerende krijgsgevangenen, Joden en concentratiekampgevangenen opgevangen? Wat brengt het dagelijkse leven? De bevrijding zorgt voor vreugde, twijfel én verdriet.
Frank Seberechts (1961) studeerde geschiedenis aan de universiteiten van Antwerpen en Gent. Hij is als onderzoeker verbonden aan het Vredescentrum Provincie en Stad Antwerpen. Hij publiceerde over de geschiedenis van de Vlaamse beweging en het Vlaams-nationalisme, de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, de haven van Antwerpen en lokale geschiedenis. In 2019 verscheen Drang naar het Oosten. Vlaamse soldaten en kolonisten aan het oostfront.
De Duitse filosoof Immanuel Kant schreef in 1781 dat “de vredesstaat van mensen die zij aan zij leven” geen “natuurlijke staat of status naturalis” is. Voor hem was de natuurlijke staat namelijk die van oorlog. “Dat betekent niet altijd openlijke vijandigheden, maar op zijn minst onophoudelijke oorlogsdreiging.” Intussen zijn we 239 jaar en ontelbare gewapende conflicten en oorlogen verder, jaren en gebeurtenissen die bewijzen dat Kant overschot van gelijk had en heeft. Het is een pijnlijke waarheid, maar de natuurlijke staat van de mens is oorlog. Tot tweemaal toe was dat zelfs een oorlog op mondiale schaal.
In het prachtig vormgegeven ‘Vechten voor de vrede. Antwerpen 1944-1945’ staat historicus Frank Seberechts uitgebreid en grondig gedocumenteerd stil bij de bevrijding van Antwerpen in september 1944. De eerste stappen naar die bevrijding worden gezet in de zomer van 1944 met de landing van 150.000 geallieerde soldaten op de stranden van Normandië en het droppen van duizenden parachutisten achter de vijandelijke linies. Dat maakt aanvankelijk weinig indruk op de Duitse bezetter, zoals blijkt uit een brief die ene Fritz Nietzschmann aan zijn familie schrijft: “Jullie zullen gisteren vroeg of ’s middags wel flink geschrokken zijn, toen blaak dat de Tommy’s geland zijn. Maar wees niet bezorgd. Tot hier is hij nog niet doorgedrongen, en zo zijn we in elk geval van de Tommy’s nog wel zeker. Het verzet daarentegen begint nu in volle openheid te werken. Maar dat stoort ons ook niet.”
Die hovaardigheid leidt gelukkig ook tijdens de Tweede Wereldoorlog tot een val. Seberechts beschrijft minutieus hoe de geallieerde troepen met veel vallen en steeds weer opstaan in de buurt van Antwerpen komen en de stad nagenoeg straat voor straat, wijk voor wijk bevrijden van de Duitse bezetter. Die hoofdstukken worden afgewisseld met beklijvende passages over het leven in en rond de Metropool. Want het leven gaat in tijden van oorlog gewoon door, compleet met weerstand en collaboratie, met lui die misbruik maken van de aanhoudende tekorten op de markt uit louter financieel gewin, met politici die hun kans schoon zien om op de kar van de bezetter te springen en hun in het fascisme gedrenkte denkbeelden aan anderen op te leggen, met lieden die de bezetter helpen om ‘tegenstanders’ – Joden, politiek andersdenkenden, oude vijanden – uit de weg te ruimen (om een idee te geven: van de 9515 Joden die in Antwerpen woonden, werden er 6038 gedeporteerd, ruim 63%).
De bevrijding is nog maar amper een feit als de opportunisten, overlopers, verraders en liefjes van Duitse soldaten de rekening van hun gedrag gepresenteerd krijgen: “Aanvankelijk loopt de bestraffing van collaborateurs in Antwerpen erg chaotisch. Burgers nemen geregeld het recht in eigen hand, soms geholpen door verzetslui. Ze arresteren willekeurig verdachten en brengen hen naar geïmproviseerde interneringscentra. De aanhoudingen gaan vaak gepaard met mishandelingen, plunderingen en vernielingen. Na korte tijd slagende stedelijke en gerechtelijke overheden erin om de vervolging van verdachten naar zich toe te trekken.”
Seberechts staat uitvoerig stil bij de moeizame wederopbouw van de stad, de vele problemen om de administratie weer op poten te zetten, de vorming van een nieuw stadsbestuur, de definitieve menselijke verliezen en het daaraan verbonden verdriet. Een groot deel van de mensen die in de stad woonden vóór de oorlog uitbrak, zal niet terugkeren uit de concentratie- en vernietigingskampen. Dat litteken zal nooit helemaal verdwijnen uit het hart van Antwerpen. ‘Vechten voor de vrede’ is, ondanks het gedetailleerde cijfermateriaal dat hier geregeld passeert, een meeslepend boek dat een nauwkeurig samengesteld beeld (de vele foto’s en verklarende grafieken zijn doorgaans een lust voor het oog, al klinkt dat in dit verband allicht wat wrang) geeft van de enorme machine die in gang gezet en gestuurd moet worden om het gestelde doel te bereiken: het land bevrijden van een vreemde mogendheid.
Met een dergelijke strijd gaat een ongekende dynamiek gepaard en Seberechts slaagt erin dat op voortreffelijke wijze aan de lezer duidelijk te maken. Hij laat zien dat er aan dit soort dynamiek veel vreugde en adrenaline, maar ook narigheid en zelfs onrecht vastzit. Tevens toont hij dat het geluk om verlost te zijn van de onderdrukker het beste in de mens vrijmaakt (de manier waarop de stad, na de wonden te hebben gelikt, zich weer opricht is imponerend), maar dat sommige mensen dan weer niet vrij zijn van persoonlijke wraakgevoelens als een lang gedragen levensbedreigende positie op een bepaald moment weer ten goede keert. Wat niet wil zeggen dat dit een apologie is voor wie fout zat, verre van zelfs. Het geeft enkel aan dat de opgang van velen gepaard kan gaan met de neergang van enkelen.
Martin Overheul, redacteur Boekensite Gent