Ik zal de wereld nooit meer zien

Toen op een vroege ochtend in de zomer van 2016 werd aangebeld
bij de Turkse journalist en schrijver Ahmet Altan wist hij
meteen dat de politie voor de deur stond. Hij en zijn broer
Mehmet werden gearresteerd in de nasleep van de mislukte
staatsgreep in Turkije. De verdenking: verspreiding van verborgen
boodschappen ter aanmoediging van de coupplegers. Begin
2018 werd Altan veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf.
De rest van zijn leven zal hij drieëntwintig uur per dag
doorbrengen in eenzame opsluiting.

In Ik zal de wereld nooit meer zien beschrijft Altan op urgente wijze
de politieke situatie in Turkije en zijn leven in de gevangenis. Hij
overstijgt daarmee zijn eigen tragedie en schrijft indrukwekkend
over universele thema’s als vrijheid en het verloop van de tijd,
die in een ander licht komen te staan als je weet dat je voor altijd
opgesloten zit. Vanuit zijn cel kan Altan nog maar één ding
doen: een verhaal vertellen dat zijn lezers niet meer loslaat. Ik
zal de wereld nooit meer zien is een oprecht en belangrijk verhaal
voor iedereen die gelooft in de kracht van het woord.

Turkije is op 15 juli 2016 het toneel van een knullige militaire staatsgreep die in de dagen en weken daarna leidt tot een ongeziene terreur tegen echte en vooral vermeende coupplegers. Binnen de kortste keren zitten er tienduizenden al dan niet vermeende tegenstanders van Recep Tayyip Erdogan, een president met griezelig despotische trekjes, in de gevangenis. Velen van hen zijn officieren uit het leger, maar na de mislukte machtsovername maakt het heersende regime meteen van de gelegenheid gebruik om zich van al te kritische stemmen te ontdoen: zo’n 50.000 ambtenaren, journalisten en leraars zijn van de ene op de andere dag hun vrijheid kwijt en belanden na stuitende schijnprocessen voor lange tijd – in veel gevallen zelfs levenslang – in de gevangenis. Nog eens ruim 150.000 mensen verliezen hun werk.

Tussen die vele duizenden arrestanten zit ook Ahmet Altan, begenadigd schrijver, scherpziend journalist en oprichter van Taraf, een krant die scherpe oppositie voerde tegen het beleid van de regering. Zo scherp dat Altan tegen zere staatsschenen trapt, een bedrijvigheid die hem in de vroege zomerochtend op het bezoek van politiemannen en leden van de antiterreureenheid komt te staan. Ze hebben een bevel voor een huiszoeking en de arrestatie van hem en zijn broer Mehmet, die in hetzelfde gebouw woont. De agenten nemen Ahmets telefoon af, nemen oude computers in beslag en confisqueren de laptop waarop hij werkt. Hij mag een tas meenemen met wat extra kleding en een paar boeken. Een reden waarom ze hem oppakken krijgt hij niet.

Met dit hallucinante schouwspel opent ‘Ik zal de wereld nooit meer zien’, de onthutsende en aangrijpende ‘aantekeningen uit de gevangenis’ van de intussen 69-jarige Ahmet Altan, die aanvankelijk een levenslange gevangenisstraf krijgt. In de zomer van dit jaar spreekt het Hof van Cassatie hem en zijn broer vrij voor het schenden van de grondwet (hen werd onder meer ten laste gelegd dat ze ‘gecodeerde boodschappen’ hadden uitgesproken tijdens een talkshow). Maar daar waar Mehmet ook vrijspraak krijgt voor de aanklacht steun te verlenen aan de Gülen-beweging (van het vermeende brein achter de coup Fethullah Gülen), blijft die klacht tegen Ahmet staan en wordt zijn levenslange gevangenisstraf omgezet in 15 jaar isolatiecel: hij zal de komende vijftien jaar gedurende 23 uur van de dag in eenzaamheid moeten doorbrengen.

Altan beseft op de ochtend dat ze hem meenemen, dat het geen zin heeft te reageren zoals zijn tegenstanders verwachten want daardoor ‘zal de werkelijkheid zelf in verwarring geraken en te pletter slaan tegen de dwarse stuwdammen van je geest’. Ik realiseerde me eens te meer dat wanneer je wordt geconfronteerd met een werkelijkheid die je leven volledig overhoop haalt, die realiteit je alleen als een vloedgolf kan meesleuren wanneer je het hoofd ervoor buigt en je gedraagt zoals van je verwacht wordt’, schrijft hij en daarmee heeft hij zijn houding tegenover zijn gevangenneming bepaald. Die houding schijnt door alles wat hij zegt, schrijft en doet. 

Hoe mensonterend de omstandigheden waarin hij verkeert ook zijn, hoe vooringenomen zijn ondervragers en rechters zich ook opstellen, hoe dwaas de beschuldigingen aan zijn adres ook klinken, hoe pijnlijk het gemis van geliefden zich ook manifesteert, hoe hard het regime ook zijn best doet om zijn moraal te breken, Altan verliest nooit zijn waardigheid. Ook aan het eind van zijn helletocht zal hij tevoorschijn komen als de morele overwinnaar, zijn geest is verre van gebroken. ‘Ik kon de storm vervloeken, boos worden op de mensen die de storm veroorzaakten, treuren omdat ik erin terecht was gekomen, mijn lot beklagen. Geen van deze dingen zou de storm tot bedaren kunnen brengen. Ik moest niet nadenken over de storm. Ik moest strijden als Odysseus die de woede van Poseidon had opgewekt, ik moest al mijn krachten gebruiken om de storm te overleven, ik moest me focussen op wat binnen mijn mogelijkheden lag en niet op de storm. Ik moest mijn eigen Odyssee schrijven in deze donkere cel.’ Zo ziet morele superioriteit er dus uit.

Die superioriteit, al zou Altan het zelf wellicht niet zo omschrijven, uit zich ook in zijn houding tegenover zijn beulen. Uit elk woord dat hij schrijft, blijkt dat hij hen hun gedrag niet kwalijk neemt. Mensen zijn nu eenmaal fatsoenlijk of onfatsoenlijk. Altan verwijst daarbij naar de bevindingen van Viktor E. Frankl, die in Auschwitz vaststelde dat er onder de gevangenen onfatsoenlijke zaten en onder de bewakers fatsoenlijke. ‘Misschien kon ‘onfatsoenlijkheid, ongeacht haar gewaad, groeien en bloeien onder de juiste omstandigheden. Zulke mensen lieten hun onfatsoenlijkheid zien als ze de gelegenheid en de macht kregen om kwaad te doen.’ En ze zouden voor dat gedrag zelfs een klopje op de schouder kunnen krijgen. Iemand die in staat is om dit te denken en vervolgens te schrijven terwijl hij zélf het slachtoffer is van een dergelijke vorm van onfatsoenlijkheid, die het slachtoffer is van pure willekeur en machtsmisbruik, die dagelijks onderhevig is aan psychologische terreur (want hoe kun je eenzame opsluiting anders noemen?), staat op een eenzame morele hoogte en staat als mens op een zodanig hoger niveau dan degenen die hem zijn vrijheid ontnemen, dat hij nooit zal breken. Alleen al daarom verdienen Ahmet Altan en ‘Ik zal de wereld nooit meer zien’ ons respect en bewondering. Ik doe dan ook graag met pet af en maak een diepe buiging.

Martin Overheul