Adolf Hitler. Ondergang - De jaren van ondergang 1939-1945
De nieuwe grote Hitler-biografie van onze tijd - Deel 2
Zou de grote breuk in de geschiedenis van de westerse beschaving – de vernietigingsoorlog in Oost-Europa en de moord op de Europese Joden – zonder Hitler denkbaar zijn geweest? Met soevereine expertise en op basis van nieuwe bronnen laat historicus Volker Ullrich zien in welke mate de dictator de wijze van oorlogvoering en de ontwikkeling van de Holocaust heeft bepaald. Daarbij wordt duidelijk dat de monsterlijke misdaden alleen mogelijk waren omdat Hitler tot het bittere einde op de medewerking van de generale staf en een groot deel van de bevolking kon rekenen.
In dit tweede en laatste deel van zijn meesterlijke biografie behandelt Ullrich de periode vanaf het ontbranden van de Tweede Wereldoorlog in 1939 tot de apocalyptische finale en Hitlers zelfmoord in 1945.
Met wat er over Adolf Hitlers leven is geschreven, kun je waarschijnlijk meerdere bibliotheken vullen. Desondanks blijven er jaarlijks boeken verschijnen over deze vierderangs kunstenaar die uitgroeide tot een van de grootste oorlogsmisdadigers in de geschiedenis van de mensheid. Want hoe gruwelijk het verhaal ook is, hoe verwerpelijk zijn daden ook zijn, het is fascinerend en angstaanjagend tegelijk om te zien hoe een aanvankelijk onopvallende en ietwat teruggetrokken figuur zich kan ontwikkelen tot de inspirerende leider van een natie met alle desastreuze gebeurtenissen voor de hele wereld in het algemeen en de joden, andersdenkenden, zigeuners, gehandicapten en zigeuners in het bijzonder.
Tot nu toe werden de biografieën van de hand van Alan Bullock (1953), Joachim Fest (1973) en Ian Kershaw (2000) beschouwd als de beste drie. Bullock was de eerste die met een wetenschappelijk onderbouwde biografie op de proppen kwam: ‘Hitler. A study in tyranny’. Fest op zijn beurt schreef een boek dat niet alleen feitelijk klopte, maar ook stilistisch werd gewaardeerd. Het werk van Kershaw ten slotte, een pil van ruim 1200 bladzijden, werd door de meeste historici beschouwd als de ultieme biografie van Hitler.
Daar zou de Duitse historicus Volker Ullrich wel eens verandering in kunnen brengen. In 2014 verscheen het eerste deel van zijn biografie onder de titel ‘Adolf Hitler. Opkomst’, en dat maakte grote indruk. Ulrich stond in dit deel vooral stil bij het privéleven van Hitler. Hij schenkt, in tegenstelling tot zijn drie illustere voorgangers, veel aandacht aan zijn omgang en relaties met anderen, haalt onderweg even de misvatting onderuit dat Hitlers interesse voor vrouwen puur aseksueel was en haalt aan dat hij een enthousiaste lezer was met een soort van olifantengeheugen voor wat hij had gelezen en voor gesprekken die hij had gevoerd. Die vermenselijking van een niet- en niemand ontziende machtswellusteling, zonder daarmee ook maar enige sympathie voor de figuur Hitler uit te drukken, is nieuw.
In het tweede deel van de biografie, ‘Ondergang’, verlegt Ulrich de focus naar de militair, leider, redenaar en politicus. Anders dan wat vaak beweerd wordt, ziet Ulrich in Hitler wel een groot politiek talent. Ook al waren de omstandigheden rijp voor de opkomst van een sterke man, in de slangenkuil van de NSDAP liepen er heel wat lieden rond die er hun hand niet voor zouden omdraaien om een politieke sta-in-de-weg te elimineren als dat zou leiden tot een betere eigen positie. Hitler was zich daar voortdurend van bewust en speelde het klaar zich te omringen met de nodige vazallen die er, uit puur eigenbelang, voor zouden zorgen dat hij niet voor onaangename verrassingen zou komen te staan. Dat getuigt eerder van politiek inzicht dan van politiek opportunisme. Ook het inspelen op het buikgevoel van de bevolking, een soort ‘wij zeggen wat u denkt’ avant la lettre, het aanvoelen wat er op straat leeft, vooruitlopend op de populistische invulling ervan die we tegenwoordig om ons heen zien, wijst op politiek inzicht.
Daarnaast bleek Hitler een volleerd toneelspeler die zijn gedrag met het grootste gemak aanpaste aan de omgeving waarin hij verkeerde en het doel dat hij wenst te bereiken. In dat opzicht was hij dan weer wel een opportunist die alle middelen aangreep om te krijgen wat hij wilde. Naar boven likken en naar beneden trappen was hem alleszins niet vreemd, een manier van doen die bij meerdere psychopaten is terug te vinden. Hitler schold zijn generaals vaak stijf als hij het gevoel had dat ze zijn strategische inzicht in twijfel trokken en kon een minuut daarna naadloos overstappen in de rol van de aimabele leider des vaderlands.
Wat deze overigens uitstekend geschreven biografie ook onderscheidt van andere werken over Hitler is het feit dat Ullrich uitgebreid stilstaat bij Hitlers rol in de Endlösung. Hij toont met data, officiële stukken en andere bewijzen aan dat de Führer, die volgens Ullrich tijdens de holocaust ook nog eens kon rekenen op de rechtstreekse hulp van zo’n 250.000 landgenoten en de onrechtstreekse hulp van miljoenen anderen die hier voordeel uit haalden, direct ingreep als de georganiseerde moordpartijen naar zijn mening te traag verliepen of niet het door hem gewenste resultaat hadden. In dat verband werpt ook ‘Endlösung’, het monumentale levenswerk van David Cesarini, een ontluisterend beeld op deze door haat en afkeer gedreven volksmenner.
Met dit deel plaatst Volker Ullrich geen punt maar een uitroepteken achter zijn imposante studie van een zieke geest die 74 jaar naar zijn zelfgekozen dood, opgezet en uitgevoerd volgens de richtlijnen van een slechte opera, treurig genoeg nog veel medestanders in de wereld heeft rondlopen. Helaas zullen veel van die medestanders deze biografie niet lezen, en doen ze dat wel, dan zullen ze een groot deel van de bewijzen die Ullrich zo eloquent aandraagt afdoen als ‘fake news’. Want als dit soort geschiedenissen ons al iets leert, dan is het wel dan de mensheid de dingen die niet in de eigen kraam passen, snel vergeet.
Martin Overheul