Endlösung

David Cesarani’s boek ‘Endlösung’ – de ‘definitieve oplossing van het Joodse vraagstuk’ – is een complete en diepzinnige geschiedenis van de Holocaust, met ruime aandacht voor wat daaraan voorafging en wat erop volgde. Cesarani beschrijft chronologisch en thematisch het verloop van de vervolging en vernietiging van de Europese Joden in twintig verschillende landen, waaronder Nederland en België. Hij heeft al het onderzoek van de laatste halve eeuw verwerkt, maakt veelvuldig gebruik van brieven en dagboeken van tijdgenoten en ooggetuigen en laat zien hoe nauw de vervolging vervlochten was met het verloop van de oorlog zelf. De betrekkingen tussen vervolgers en vervolgden staan steeds centraal en ook lastige kwesties van onderdrukking, collaboratie, verzet en voortgaande ontmenselijking komen uitvoerig aan de orde. ‘Endlösung’ is een meesterwerk dat wezenlijk bijdraagt aan meer inzicht in de zwartste periode uit de Europese geschiedenis van de 20e eeuw.v

Als de soldaten van het Rode Leger op zaterdag 27 januari 1945 voor de poort van concentratiekamp Auschwitz staan, de beruchte poort met het cynische opschrift ‘Arbeit macht frei’, realiseren ze zich nog niet helemaal dat ze zich op enkele meters van het voorgeborchte van de hel bevinden. Op dat moment ‘leven’ er in de moordfabriek nog zo’n 8000 vooral Joodse gevangenen die eerder dood dan levend zijn. Enkele dagen voordien, als het zelfs voor de meest fervente nazi’s duidelijk is dat de Russen op zeer korte termijn voor de deuren van het kamp zullen staan, hebben de Duitse beulen ruim 60.000 kampbewoners gedwongen om mee te gaan op wat later bekend zal worden als de dodenmarsen. Met het Rode Leger in de achtertuin geeft Heinrich Himmler, smeerlap tussen smiechten, de opdracht om zoveel mogelijk sporen van de immense barbaarsheid die in het kamp hebben plaatsgevonden te verwijderen. Dat geldt ook voor het overgrote deel van de geradbraakte gevangenen, die hun kwelgeesten te voet moeten volgen van Polen naar Duitsland. Wie door ontbering niet kan volgen, wordt als een beest afgemaakt. Zo vinden nog eens ettelijke duizenden de dood in plaats van de vrijheid.

Door de decennia heen is Auschwitz uitgegroeid tot de belichaming van de Endlösung, de zogeheten finale oplossing van het Jodenprobleem in, aanvankelijk, Duitsland en later in zowat heel Europa. Waarom Auschwitz en niet Treblinka of Majdanek ligt allicht aan het kille feit dat de Duitse moordmachine daar het ergst tekeer is gegaan: het geschatte aantal doden in dat vernietigingskamp ligt rond de 1,1 miljoen, een aantal dat niet enkel met stomheid slaat maar ook – en vooral – aangeeft hoe meedogenloos het nazibewind een vraagstuk aanpakte dat het zelf gecreëerd had in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog. Het verliezen van die oorlog zou volgens de perfide geest van Adolf Hitler, ploert tussen smeerlappen, en een flink aantal al even leugenachtige geesten in nationalistische en rechts-conservatieve kringen, komen door het verraad van onder meer de Duitse Joden. Zij zouden verantwoordelijk zijn voor de smadelijke nederlaag die Duitsland toen leed. Volgens de ‘dolkstootlegende’, een complottheorie die werd gelanceerd de sociaaldemocraten, waren linkse groeperingen, communisten en Joden de schuldigen voor het geleden verlies. Duitsland had de oorlog niet op het slagveld verloren, maar stortte in door landverraad. 

In zijn vuistdikke levenswerk Endlösung, een letterlijk en figuurlijk imponerend boek van 1059 bladzijden, tekent hoogleraar moderne geschiedenis David Cesarani (1956-2015) het gruwelijke lot van de Joden tussen 1933 en 1949, en staat hij uitvoerig stil bij de voedingsbodem van de holocaust (een benaming die in sommige Joodse kringen op verzet botst omdat ze naar een vrijwillig volledig brandoffer in de bijbel verwijst, daar verkiest men ‘Sjoa’, wat voor ‘catastrofe’ en ‘vernietiging’ staat). Een deel van die voedingsbodem werd kwistig bezaaid met het zaad van die dolkstootlegende en de Duitse bevolking liet zich nagenoeg kritiekloos voeren met de geoogste haat.  

Om dit boek te schrijven, heeft Cesarani zich bij wijze van spreken een groot deel van zijn tijd ingegraven in bibliotheken en archieven, bekeek hij dagenlang filmmateriaal en documentaires, bezocht hij ontelbare symposia en conferenties, gaf hij honderden lezingen, werkte hij mee aan radio- en televisieprogramma’s en filmdocumentaires, bezocht hij meerdere concentratiekampen en musea en sprak hij met heel wat voormalige vluchtelingen uit Nazi-Duitsland en overlevenden van de Endlösung. “Misschien heb ik datgene wat zij mij over die tijd vertelden niet altijd naar waarde kunnen schatten, maar tijdens het schrijven van dit boek heb ik vaak moeten terugdenken aan mijn herinneringen aan hun verhalen”, schrijft hij in zijn dankwoord en het typeert de mens achter de onderzoeker en de schrijver. Cesarani geeft in zijn boek blijk van een warme empathie voor de slachtoffers, maar houdt weloverwogen voldoende afstand om nergens te vervallen in sentimentaliteit die mogelijk door ontkenners van de holocaust kan worden gebruikt om de overtuigingskracht die van dit boek uitgaat te ontkrachten.

Endlösungis, hoewel briljant en helder geschreven, meer dan zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog geen gemakkelijk boek om te lezen. Daarvoor zijn de taferelen die Cesarani beschrijft, niet enkel over de vernietigingskampen maar ook over bijvoorbeeld de ontreddering in het getto van Warschau waar duizenden mensen sterven van pure ontbering, te gruwelijk. Wat dit boek al even ongemakkelijk maakt, zij het dan met een positieve connotatie, is het feit dat Cesarani zijn ogen niet sluit voor het opportunisme dat zich meester maakt van sommige Joden die zich in de kampen en de getto’s bevinden. Zelfs in de meest affreuze omstandigheden staan er lieden op die zichzelf proberen te verrijken te koste van anderen, die macht naar zich toetrekken in de hoop niet in dezelfde ellendige situatie terecht te komen als hun lotgenoten, die misbruik maken van de situatie om seksuele gunsten te eisen, die willens en wetens medeslachtoffers aan de galg praten om daar zelf beter van te worden, die meeheulen met de vijand in de hoop zelf over het hoofd te worden gezien. 

Wat zich tijdens het lezen van dit imponerende boek ook steeds duidelijker aftekent, is het feit dat wat jarenlang doorging als de systematische uitroeiing van een ras in de praktijk aanvankelijk helemaal niet zo systematisch bleek te zijn. Pas wanneer de Richard Heydrich, schoft tussen schorem, na de Wannseeconferentie, waarin bepaald werd hoe men de definitieve oplossing van het Jodenvraagstuk in nazi-Duitsland zou uitvoeren, de opdracht krijgt om een efficiënte methode te bedenken om de Joden in Duitsland te elimineren, ontstaat de systematiek die zal leiden tot de dood van miljoenen onschuldige mensen.

Endlösungis behalve een bij wijlen beenhard feitenrelaas ook een boek waarvan de huiveringwekkende inhoud nu, in tijden waarin bevolkingsgroepen via bewust georkestreerde machinaties tegen elkaar worden opgezet, brandend actueel is. Waarom de machthebbers van Nazi-Duitsland zo’n weerzin hadden voor Joden is ook na meer dan zeventig jaar én na het verschijnen van dit grondig geschreven en beargumenteerde boek nog steeds niet duidelijk. Maar dàt een natie zich op een bepaald moment massaal tegen een bevolkingsgroep heeft gekeerd met een ongekende slachtpartij tot gevolg, is dat wél. Dat is een belangrijke les voor de mensheid. 

Martin Overheul