Voor wie in het donker op mij wacht
Voor wie in het donker op mij wacht van António Lobo Antunes, een van de belangrijkste Portugese auteurs en alom gezien als kandidaat voor de Nobelprijs, gaat over de kracht van het geheugen en tegelijkertijd het verliezen van herinneringen.
De 79-jarige Celeste is de verteller. Ze lijdt aan alzheimer en is overgeleverd aan de zorg van een oudere vrouw en de neef van haar tweede echtgenoot. Die heeft ooit beloofd voor haar te zorgen, maar probeert nu onder zijn verantwoordelijkheid uit te komen. Hoewel het spreken haar steeds slechter vergaat, probeert ze haar herinneringen vast te houden - aan haar jeugd in de Algarve, haar jaren als actrice en haar twee huwelijken. Als actrice verplaatst ze zich bovendien voortdurend in de mensen die haar omringen en verzint ze levens voor hen. Het moment van opname in een verzorgingstehuis wordt door haar steeds maar uitgesteld, totdat het onvermijdelijke gebeurt. Voor wie in het donker op mij wacht is een meesterlijk verhaal over de woorden en herinneringen die Celeste ontglippen, en over de dood.
Gedurende de laatste drie jaar van mijn schoonmoeders leven moesten wij, haar kinderen en schoonkinderen, machteloos toezien hoe de wrede sadist dementie een almaar groter deel van haar leven uitgomde. Wat ver weg in het geheugen lag, kwam soms ineens heel dichtbij terwijl wat dichtbij lag steeds vaker leek te verdwijnen tussen de bestendig breder wordende spleten van de voltooid tegenwoordige tijd. Heel af en toe, zij het bitter zelden, leidde dat tot komische situaties. Vaker deed het echter fysiek pijn om te zien hoe de mist in haar hoofd hardnekkiger werd. Tot op die ene dag waarop de nevel het definitief overnam en ze haar ogen sloot om die niet meer te openen. Dat moment kwam voor iedereen als een verlossing, al durfden we dat eerst niet hardop te zeggen. Niet tegen onszelf en al helemaal niet tegen elkaar. Maar ook dat ging voorbij.
Tijdens het lezen van Voor wie in het donker op mij wacht, geschreven door de Portugese grootmeester Antonio Lobo Antunes, heb ik vaak aan mijn schoonmoeder Annie moeten denken, al zijn de omstandigheden waarin de 79-jarige vertelster en ex-actrice Celeste haar laatste dagen doorbrengt aanzienlijk minder genadig dan die waarin Annie haar onvermijdelijke slotstuk tegemoet ging. Celeste moet het in deze hypnotiserende roman stellen met het gezelschap van ‘de oudere dame’ en ‘de neef van mijn man’, twee personages die beiden hun redenen hebben om, met toenemende tegenzin, niet van haar zijde te wijken.
De geestelijke wereld van Celeste biedt nog maar weinig momenten waarop de luciditeit sterker is dan de morsige sluier die over haar herinneringen valt. Maar wat zich aan die waas weet te ontworstelen, lijkt als lava uit een krater omhoog te spuiten, schiet alle kanten op, tomeloos en golft als een onbeteugelde stream of consciousnessover het hoofd van de lezer die, als die zich overlevert aan deze levendige manier van vertellen, terechtkomt in een maalstroom van halve en hele gedachten, flarden van herinneringen, hersenspinsels, verzinsels, verdriet en geluk. Ook voor Lobo Antunes geldt wat Cees Nooteboom ooit in Rituelen schreef: ‘Herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil’. De spreekwoordelijke hond in het hoofd van Celestes is wel zéér wispelturig, wat in dit boek zorgt voor een ogenschijnlijke janboel, een chaotische rapsodie van verhaallijnen. Maar zijn overzicht en controle niet veeleer illusies in plaats van werkelijkheid? Tja, je moet er als lezer soms flink de aandacht bij houden, gewoon lekker meedeinen op de golven van het verhaal is er niet bij.
Behalve pijnlijk door het feit dat Celestes geestelijke wereld stilaan verdwijnt, is dit boek ook pijnlijk door het bij wijlen ijskoude opportunisme van de twee mensen die haar gezelschap houden. Want beiden offeren zich niet bepaald op uit louter altruïstische overwegingen. Zo zit ‘neef van mijn man’ letterlijk te wachten op het moment dat Celeste sterft, zodat hij het huis waarin ze woont eindelijk kan verkopen (zijn vrouw zou het ‘oude wijf’ liefst vandaag nog in een tehuis dumpen en neemt hem zijn gebrek aan initiatief op dat vlak dusdanig kwalijk dat ze hem uit huis heeft gegooid). De ‘dame op leeftijd’, die op onbewaakte ogenblikken toch nog iets voelt dat in de verte op mededogen lijkt, hoopt dat haar bekommernissen niet zonder positieve, liefst financiële, gevolgen zullen blijven. Voor alle zekerheid neemt ze daar een voorschot op door de demente Celeste te bestelen. Sommige personages maken het de lezer, zoals in het gewone leven ook al eens het geval is, bijzonder gemakkelijk om hen hartstochtelijk te verfoeien.
Lobo Antunes schreef met 'Voor wie in het donker op mij wacht' een fraai maar ontluisterend boek dat ontregelt, ontnuchtert en kwaad maakt, maar dat tegelijk ontroert, verbluft en verwarmt. Dit meeslepende verhaal van een doorsnee leven, al lijkt het woord verhaal hier niet de juiste vlag om de weerbarstige lading te dekken, is van de eerste tot ver na de laatste bladzijde als een groots abstract schilderij van een mensenleven dat zich vooral ophield in het dal tussen (flink wat) mislukkingen en (een handjevol) hoogtepunten. In dat opzicht is het een onthutsende maar denderende voorstelling van het leven zoals het is: een schijnbaar onophoudelijke stroom van gebeurtenissen die vroeg of laat toch te pletter slaat op een blinde muur.
Martin Overheul