Een simpel verhaal

Na de dood van haar ouders gaat Bloeme als dienstmeisje werken bij haar oom en tante, eigenaren van een goedlopende winkel, en hun zoon Hirsjl. Bloeme en Hirsjl worden verliefd op elkaar, maar zijn moeder heeft andere plannen met haar enige kind. Voor hij er erg in heeft, staat Hirsjl onder de choepa met Mina, de dochter van een rijke boer. Hun huwelijk lijkt gedoemd te mislukken – of is dit verhaal toch niet zo simpel als het lijkt?

Toen Shmuel Yosef Agnon in 1966 als eerste Israëlische staatsburger de Nobelprijs voor Literatuur kreeg toegewezen, was dat volgens het uitreikende comité onder meer te danken aan diens ‘diepe karakteristieke verhalende kunst met motieven uit het leven van het Joodse volk’. Agnon, in 1888 geboren in Galicië (een historische landstreek  die tegenwoordig deel uitmaakt van Polenen Oekraïne) en op zijn twintigste geëmigreerd naar het toenmalige Palestina), was een van die schrijvers die in zijn romans en verhalen stilstond bij de teloorgang van de typisch Joodse samenleving, in zijn geval in de sjtetls van Centraal-Europa. Schrijvers als Sjolem Alejchem, de man die de wereld een heerlijk personage alsTevje de melkboerschonk (later bewerkt tot de musical Fiddler on the Roof), Isaac Bashevis Singer en Chaim Potok passen elk op hun eigen manier evenzo in die traditie. Ook zij schreven meermaals over Joodse gemeenschappen die dreigden te verdwijnen of effectief verdwenen als gevolg van maatschappelijke en persoonlijke ontwikkelingen.

In Een simpel verhaal(in 1935 verschenen als ‘Sipoer pasjoet’) schetst Agnon via de lotgevallen van Hirsjl en Bloeme, neef en nicht én ook nog eens verliefd op elkaar, een beeld van Szyboesz, een stadje met een grote Joodse aanwezigheid. Rond 1900 zit die samenleving, evenals de verliefdheid van Hirsjl en Bloeme, minder eenvoudig in elkaar dan de titel van dit boek doet vermoeden. De oude tradities staan zwaar onder druk door de opkomst van het zionisme,  en de groeiende emigratie naar de nieuwe wereld die de VS op dat moment nog steeds is, terwijl wereldwijd het socialisme hard op de deur komt kloppen, waardoor ook de deur van de gewoonlijk besloten Joodse gemeenschap almaar verder open komt te staan en er nieuwe opvattingen over samenleven binnensijpelen.

Het verhaal waaraan Agnon zijn roman ophangt, is inderdaad simpel. Als Bloemes moeder al op de eerste pagina van het boek sterft – haar vader is al eerder overleden – zit er voor haar niets anders op dan naar haar oom Borech Meier Hoervits en tante Tsirl te reizen in de hoop dat die hen in hun midden zullen opnemen. Dat gebeurt, zij het niet laaiend enthousiast. Bloeme mag blijven, maar ze moet werken voor haar eten en onderdak. Als Bloeme haar neef Hirsjl ziet, ontpopt er zoiets als een romance. Dat is echter buiten tante Tsirl gerekend, die een heel andere toekomst voor haar zoon heeft uitgestippeld en zich met succes verzet tegen deze onverhoopte ontwikkeling.

Ingewikkelder is de plot van Een simpel verhaalniet. Maar in de handen van Agnon wordt een op het oog alledaagse liefdesgeschiedenis een kleurrijk verhaal waarin veel dingen niet zijn wat ze lijken. Want waar je opstandigheid verwacht, krijg je lijdzaamheid en deemoedigheid. In het geval van Hirsjl, die aan het begin van de vorige eeuw nog niet in opstand kwam tegen de wil van zijn hoogst geslepen moeder, leidt die dociele houding op een bepaald moment weliswaar tot enige zinsverbijstering, maar die blijkt uiteindelijk van voorbijgaande aard te zijn. Waarna hij zich schikt in een gearrangeerd huwelijk dat hem, weliswaar binnen de beperkingen die een door anderen bedisseld huwelijk biedt, zelfs enig geluk schenkt.

Wat Een simpel verhaalechter tot een zeer boeiende leeservaring maakt, is de aanwezigheid van een aantal op zijn minst markante personages, zoals oom Borech, een uitgekookte opportunist die met iedereen goed kan opschieten, ‘zeker met hen die geboren waren om hem tot voordeel te zijn’. Borech Meier is een personage dat zijn plaats verdient in de op dat vlak toch al zeer rijke Joodse literatuur. Nog zo’n markante figuur is tante Tsirl, die zo geslepen is dat iemand die nog maar bij haar in de buurt komt de kans loopt zich aan haar te snijden. Al even memorabel is huwelijksmakelaar Joine Toiber, een gesjeesde rabbijn die de huwelijken die hij moet arrangeren niet ondubbelzinnig in handen neemt, maar juist op een dubbelzinnige wijze stuurt door een duwtje hier en een zetje daar.

Agnon trakteert de lezer van dit boek op een bonte verzameling personages die ieder op zich een kijkje geven in de karakteristieke wereld die de Joodse wereld ook bijna een eeuw na de verschijning van dit boek nog altijd is. De New York Book Reviewschreef dat Agnon naar Israël vertrok en probeerde zijn leven mee te nemen, in tegenstelling tot veel pioniers die naar Palestina gingen om daar letterlijk en figuurlijk een nieuw leven op te bouwen. Dat aspect maakt zijn werk ‘zo vol en gelaagd’. Daar kan ik me na het lezen van deze roman alleen maar bij aansluiten. In die mate zelf dat ik vanaf vandaag op zoek ga naar meer werk van deze opmerkelijke schrijver. Ik kan de liefhebber van sprankelende literatuur van harte hetzelfde aanraden.

Martin Overheul