Het meer

Een vissersdorpje aan het einde van de wereld. De jonge Nami groeit op aan een opdrogend meer waarin alleen nog een geest huist. Nami heeft niets, behalve een oma met vette armen en een eerste liefde die ten prooi valt aan Russische soldaten.

Hij gaat op reis om zijn verdwenen moeder te vinden. Tijdens zijn pelgrimstocht leert Nami over de mysteries van de wereld. Om het grootste van alle mysteries op te lossen moet hij terug naar de plek waar het allemaal begon.

Vorig jaar werd de korte roman Het meervan de Tsjechische schrijfster Bianca Bellová bekroond met de EU-literatuurprijs, een eer die daarvoor te beurt viel aan literaire monumenten als Julian Barnes en Sandro Veronesi. Hoewel dat eigenlijk niet hoort, schept het in de wacht slepen van zo’n prijs heel wat verwachtingen. Wat maakt dit boek zo goed dat het de hoogste plaats op een internationaal schavot verdient? De roman zal wel heel vernuftig opgebouwd zijn. Verhaal en personages zullen vast overtuigen. De taal zal schitteren en sprankelen. Verwacht je aan diepgang, beste lezer. Psychologie. Om maar een paar verwachtingen te noemen. 

Een vaststelling die tijdens het lezen steeds stelliger wordt: er valt weinig te lachen in dit boek. Elke gebeurtenis weegt minstens even zwaar als elke andere gebeurtenis; het leven is loodzwaar in Het meer. Niet alleen voor de jonge protagonist Nami, die opgroeit in een wereld waarin teleurstelling en tegenslag regel zijn en geluk de hoge uitzondering (om dat geluk te vinden, heeft de arme Nami dan ook nog eens een megavergrootglas nodig want de schrijfster houdt het verdomd goed verborgen). Ook voor de grootouders bij wie hij opgroeit omdat zijn moeder verdreven is uit het hellegat, waar ze naar verluidt niet enkel haar naam maar ook haar eer had vergooid en al evenzeer voor al de andere bewoners van deze droeve vergeetput ergens in een land dat zelfs voor een slechte verstaander geënt is op Sovjet-Rusland.

Op een zekere dag, na een lange reeks malheuren die hem uiteindelijk in een kippenhok als verblijfplaats doen belanden, besluit Nami op zoek te gaan naar die moeder. Die zoektocht brengt hem naar een niet nader genoemde grote stad waar hij na veel marginaal gesappel werk vindt en een onderkomen dat die naam nauwelijks waard is. Uiteraard wordt Nami, volledig in de geest van deze historie, uitgebuit door hardvochtige opportunisten die het vooral goed voorhebben met zichzelf. Dat weerhoudt hem er evenwel niet van de queeste naar zijn moeder onverdroten voort te zetten. 

Het meer is naast een donkere ook een ambitieuze vertelling waarin de schrijfster naar mijn mening te veel hooi op haar vork neemt om van begin tot einde geloofwaardig te zijn. Daarvoor ontbreekt het te zeer aan dosering en nuance. Bellová lardeert een op zich simpel maar intrinsiek veelbelovend verhaal – achtergelaten kind gaat op zoek naar moeder en hoopt in een moeite door de ware identiteit van zijn vader te achterhalen – met mystieke elementen (er huist een geest in het meer aan de rand van het dorp waar Nami opgroeit is aan het opdrogen aan wie de doden van het dorp worden ‘geofferd’), deerniswekkende gebeurtenissen die van een roman van Emile Zola een komisch verhaal maken (als Nami dankzij zijn vriendinnetje Zaza eindelijk in de buurt van enig geluk komt, valt het meisje voor zijn ogen ten prooi aan twee bezopen Russische soldaten die haar brutaal verkrachten) en passages die het failliet van een Oost-Europese staat uitbeelden. 

Dat alles gebeurt in een rauwe, bij tijden onbehouwen vertelstijl die weinig aan de verbeelding van de lezer overlaat. Slecht is in handen van Bellová meteen barslecht: het boek zit vol duistere figuren die tot in de diepste vezels van hun wezen bedorven zijn. Die nadrukkelijkheid maakt dat de schrijfster onderweg struikelt, uiteindelijk haar evenwicht verliest en valt. Daarmee kom ik terug bij het uitgangspunt van mijn bespreking: op grond van welke criteria werd dit boek uitverkoren door de jury van de EU-literatuurprijs. Alvast niet vanwege de subtiliteit waarmee het verhaal verteld had kúnnen worden. Of door de wel erg zwaar aangezette compositie (de 4 hoofdstukken heten ‘Kiem’, ‘Larve’, ‘Nimf’ en ‘Imago’, zoals de stadia van de metamorfose die de rups doorstaat om vlinder te worden – beeldspraak die de lezer als het ware bestormd). Want deze roman is van een aanzienlijk minder kaliber dan illustere voorgangers als Zeldzame aardenvan Sandro Veronesi, Alsof het voorbij isvan Julian Barnes en Verdriet is het ding met verenvan Max Porter. 

Laten we het erop houden dat de wegen van jury’s, zoals die van de goden, ondoorgrondelijk zijn. Maar mij hebben ze op het verkeerde been gezet. Er zijn momenten waarop ik dat absoluut kan waarderen. Dit was helaas niet zo’n moment. 

Martin Overheul