Het enige verhaal
Begin jaren zestig. In een saaie voorstad van Londen brengt de negentienjarige student Paul de zomermaanden door in zijn ouderlijk huis. Op aanraden van zijn moeder schrijft hij zich in bij de plaatselijke tennisclub. Tijdens een toernooi ontmoet hij Susan: achtenveertig jaar oud, zelfverzekerd, ironisch, overdonderend. Susan is getrouwd, met twee volwassen dochters. Paul en Susan worden elkaars geliefden. In Het enige verhaal kijkt Paul jaren later terug op de zomer die zijn leven voorgoed veranderde, op het begin van hun liefde, op de daaropvolgende jaren samen en hoe dit leven uiteindelijk, heel langzaam, ontrafelde.
Hier keek ik dus torenhoog tegenop, stelde het uit maar misschien zal het met deze bekentenis iets makkelijker zijn om te starten. Mijn hunkering om de nieuwe van Barnes te lezen was heel groot na het lezen van ‘Het tumult in de tijd’ en alle hoge verwachtingen werden ingelost, zozeer dat dit boek voorlopig het huis niet zal uitgaan en als het zo is dan zal het alleen bij iemand komen die mooie en liefdevolle woorden kan waarderen. Niet dat het zo mooi is om lezen, integendeel, het is hopeloos. Zodra je start weet je dat dit fout gaat lopen, maar zoals het met liefde is je kan dat niet sturen.
Paul Roberts, hoofdpersonage laat je kijken in zijn gedachten op latere leeftijd bij het inlezen van zijn notitieboekje met liefdsecitaten dat hij vol schreef gedurende zijn leven. Hij schreef erin over de liefde want zijn liefde was eerder ongewoon en in de tijdsgeest van de zomer anno 1964 al helemaal not done. 19 jaar was hij en tijdens de lange zomerperiode thuis bij zijn ouders, common people, doodsaai in het leven en bezorgd over wat de buitenwereld van hen denkt. Om toch iets om handen te hebben schrijft hij zich op aandringen van zijn ouders in bij de plaatselijke tennisclub, toch belangrijk voor zijn ouders want getuigt toch weer van voornaamheid. Hij wordt aanvaard, iets wat wel belangrijk was in Surrey, zo’n high society-dorp. Daar moest eerst over beslist worden. De ik-verteller voert zichzelf op als een jonge onervaren observator in dat clubleven waar hij die gemeenschap observeert met ogen vol jeugdige eigendunk. Alles wijzigt als hij tijdens het dubbelspel kennismaakt met Susan Mc Leod, goedlachs en wars van conventies. Zij is 48 jaar.
Wat moest gebeuren gebeurt en dit is dan meteen ‘het enige verhaal’ van de verteller. Je voelt aan je pinken dat dit liefdesverhaal een verhaal van destructie wordt maar niet direct. Neen daarvoor laat Barnes je eerst meegenieten van echte liefde, toch deze van een jongeling, puur en complexloos zoals alleen jongeren dat kunnen. Susan daarentegen laat het blijkbaar allemaal zowat gebeuren en houdt geheel met haar eigen no nonsense aanpak de touwtjes van die verdoken verhouding stevig in handen. We krijgen een zicht op een heel bizarre situatie waarbij Paul bij Susan aan huis komt terwijl haar man aanwezig is. Langzamerhand wijzigt deze ogenschijnlijke vrolijke toestand naar beklemmende sferen. Alledaagse taferelen die echter al lezend als een blok beton op je schouders komen te liggen. Dit alles brengt Barnes op een heel subtiele wijze in verandering. In eenvoudige zinnen met een ongeëvenaarde woordenpracht die je echter dwingen om traag te lezen en te herlezen.
En dan gebeurt terug wat moest gebeuren.
“ Er was geen precies Moment van Weggaan, ook geen heimelijke middernachtelijke vlucht, en er was al evenmin een formeel vertrek met koffers en wuivende zakdoekjes. (Wie zou er gewuifd hebben?) Het was een langgerekt afstand nemen, zodat het moment van de breuk nooit duidelijk viel vast te stellen. “
Susan en Paul trekken samen weg en dan start het tweede deel van het verhaal, het deel waarin de innerlijke dreiging naar buiten komt. Het ogenschijnlijk idyllisch samenwonen krijgt hier en daar scherpe kantjes mede door de moeilijke samenhang van een studentenleven en een thuisblijvende, zorgende vrouw. Ook hier botst hun verhouding en het grote leeftijdsverschil op veel onbegrip, blijkbaar zijn veel jonge mensen ook soms niet zo echt wars van enige conventies. Gestaag brengt Barnes de zelfvernietiging van Susan ten tonele, van sluikse eenzaamheid en net dat troostglaasje te veel tot de fatale breuk.
“ En zo heb je het dan uiteindelijk met zachte liefde en harde liefde geprobeerd, met gevoelens en verstand, waarheid en leugens, beloftes en dreigementen, hoop en gelatenheid. Maar je bent geen machine, die gemakkelijk van de ene benadering overschakelt naar de andere. Elke strategie legt op jou net zoveel emotionele druk als op haar, misschien nog wel meer.”
In deze laatste pagina’s van deel twee start reeds de stijlbreuk op die doorgaat in deel drie, ‘Het enige verhaal’ is geschreven. De verteller, de oude introspectieve Paul schakelt over op de derde persoon. En dit is nodig want Barnes gaat afronden, op een grandioze wijze. Paul zijn leven gaat verder, weliswaar emotioneel beschadigd maar hij heeft nog de kracht van een dertigjarige om een ander leven op te bouwen. Een leven van afwisseling omdat hij te jong ‘zijn enige verhaal’ heeft gevonden dat hij echter is kwijtgeraakt. Een leven dat zich steeds zal spiegelen aan dat enige. In dit leven heeft hij nog sporadisch contact met Susan, zelfs kort voor haar dood. En deze passage is er een die je naar de strot grijpt. Sterker dan dit kon Barnes niet eindigen.
In ogenschijnlijke eenvoudige zinnen pakt ‘Het enige verhaal’ je bij je nekvel en laat je denken, denken over jezelf en je eigen ‘enige verhaal.’ Ik ga dit herlezen en herlezen en herlezen.
Jan Stevens
Stel dat iemand zou gebieden dat we de liefde vanaf nu uit ons leven moeten bannen. We zouden, hulpeloze zielen op zoek naar warmte en genegenheid die we zijn, overspoeld worden door een onnoemelijke leegte. Hetzelfde soort leegte dat bezit van ons neemt als we iemands grote liefde definitief moeten missen, ook al schrijnde die liefde toen die nog leefde en deed ze ons verrekte pijn. Want liefde en pijn, en dan doel ik niet op de sadomasochistische invulling van liefde, lijken onlosmakelijk met elkaar verbonden te zijn. Die samenhang zet Julian Barnes ertoe aan om de protagonist van ‘Het enige verhaal’ al meteen in de openingsregels de volgende indringende vraag (‘de enige echte’) te laten stellen: “Zou u liever meer liefhebben en meer lijden, of minder liefhebben en minder lijden?” Het is het begin van een adembenemende roman over een niet alledaagse liefde die al van voor het begin de kiem van een menselijke catastrofe in zich draagt. De wijze waarop Barnes het ontluiken van die catastrofe en de weg naar de onvermijdelijke ondergang beschrijft, maakt dit verhaal tot een imponerende poging om de door hemzelf opgeworpen vraag over liefhebben en lijden te kaderen in het leven van zijn hoofdpersonages en daarmee ook in dat van zichzelf.
We schrijven 1964, de setting is het gegoede Engelse platteland waar de Conservatieven op dat moment nog heer en meester zijn. De 19-jarige student Paul Roberts spendeert de zomermaanden thuis en schrijft zich in bij de plaatselijke tennisclub omdat hij daar volgens zijn moeder wel eens een ‘blonde Christine of een donkergelokte Virginia met degelijke conservatieve opvattingen’ zou kunnen ontmoeten. In plaats daarvan maakt hij kennis met de 48-jarige Susan die wat leeftijd betreft zijn moeder kan zijn, maar mentaal menig jaar jonger is dan de meeste van haar leeftijdgenoten. Tussen de twee ontstaat al snel een vorm van geestelijke intimiteit die niet anders dan tot seksuele intimiteit kan leiden. Beiden zijn op dat vlak, ondanks de eerdere ‘ontgroening’ van Paul en het huwelijk met twee dochters van Susan, nog ‘bijna-maagden’ wat maakt dat het leeftijdsverschil van negenentwintig jaar alvast op dat vlak niet meespeelt.
De twee beleven aanvankelijk een nagenoeg klassieke romance die er na enige tijd zelfs toe leidt dat Susan haar beschermde huwelijkse bestaan opgeeft en met Paul naar Londen verhuist. Terwijl het er enige tijd op lijkt dat de liefde zal overwinnen, tekenen zich op de achtergrond de eerste contouren af van de onontkoombare neergang van diezelfde liefde tussen Paul en Susan. Barnes laat naar beproefde – en doorgaans geslaagde – gewoonte met mondjesmaat kleine dissonanten in het verhaal opduiken: medestudenten van Paul die tegen zijn relatie aanhikken, de dochters van Susan die Paul als een indringer beschouwen, Susan die de band met haar echtgenoot niet volledig heeft verbroken, Susan die steeds vaker naar alcohol grijpt. Die dissonanten zorgen ervoor dat het ogenschijnlijk gemakkelijke evenwicht dat de jonge en oudere minnaars in hun gezamenlijke leven en liefde hebben gevonden, heel subtiel maar wel onomkeerbaar wordt uitgehold. Zekerheden vervagen bijna terloops, onbehagen en twijfel doen, soms bijkans onopgemerkt, hun intrede. Zelfs de meest opmerkzame lezer zal hier al eens moeten terugbladeren om de vinger te kunnen leggen op het moment waarop de liefde tussen de twee protagonisten van ‘Het enige verhaal’ weer een nieuwe, noodlottige wending neemt en zodoende afstevent op een fatale klap op de blinde muur van het einde. De onnadrukkelijke wijze waarop de wanklanken zich in de aanvankelijk toonvaste liefdessymfonie nestelen, is van een ronduit grandioze subtiliteit.
Barnes neemt de lezer in deze roman op meesterlijke wijze mee in het leven van twee mensen die door tijd en omstandigheden op elkaars levenspad terechtkomen, verliefd worden, hun liefde zien opbloeien om die daarna te zien verwelken, elkaar niet kunnen missen, maar uiteindelijk het laatste deel van hun leven zonder elkaar doorbrengen. Omdat de liefde zich niet laat sturen, zich niet laat bevelen, zich niet laat knevelen. Omdat er nog tal van voorvallen in ons leven zijn waar we geen of te weinig vat op hebben. En omdat het leven, al dan niet geleefd in voorspoed, nooit eindigt op een vrolijke noot: “De treurigheid van het leven. Dat was ook zo’n vraagstuk waar hij af en toe over nadacht. Wat was de juiste – of juistere – formulering: ‘Het leven is mooi, maar treurig’, of ‘Het leven is treurig, maar mooi’? Een van beide uitspraken was natuurlijk waar, maar hij kon nooit uitmaken welke.”
‘Het enige verhaal’ van Julian Barnes is een roman die nog lang nazindert. Een mijlpaal in een stilaan groots oeuvre waarin de zoektocht naar het gewicht van de liefde centraal staat en waarin de schrijver, die zelf de liefde verloor door het plotse overlijden van zijn echtgenote, niet bang is om te kijken naar wat er zich afspeelt achter de façade van de grote liefde. Om wat hij daar ziet vervolgens te fileren met een scheermes.
Martin Overheul