Het fundamentele gevoel van schuldeloosheid

De Roemeense Dana Grigorcea schetst een prachtig beeld van de ‘Übergangsgeneration’, van wie de kindertijd zich afspeelde in de communistische dictatuur, maar die volwassen werd in een kapitalistische democratie. Een verlof in verband met de verwerking van een overval stelt medewerkster Victoria in staat om terug te keren naar haar geboortestad Boekarest. Ze gebruikt die tijd om de stad van haar kindertijd en jeugd te ontleden, maar ook het Boekarest van nu. Tijdens de warmste zomer sinds jaren verkent ze de stad als volwassene, ze loopt haar vroegere minnaar tegen het lijf, ze ontmoet de oude naaister, ze spreekt de zoon van de vermoorde buren. Haar geheugen wordt ook op bijna proustiaanse wijze gestimuleerd door een bloesemgeur, of door een bepaalde lichtinval in haar ouderlijk huis, en zoals de hoofdpersoon terugkeert naar haar kinderjaren, zo laat Grigorcea de lezer onwillekeurig ook zijn/haar kinderjaren herleven.

Toen de Roemenen in 1989 in opstand kwam tegen het gehate Ceausescu-regime dat ruim twintig jaar een schrikbewind uitoefende in het land, was ik met mijn gezin op wintervakantie in een klein dorpje in buurland Oostenrijk. Tussen de wandelingen en maaltijden door volgden we de gebeurtenissen in de grauwe dictatuur op voet, luisterend naar ooggetuigenverslagen waarin beschreven werd hoe de binnenlandse ‘veiligheidsdienst’, de op Gestapo-leest geschoeide Securitate, het vuur opende op vreedzame betogers. Daarop stelde Oostenrijk de grenzen open voor eventuele vluchtelingen, maar het overgrote deel van de Roemenen bleef in eigen land om te strijden tegen jaren van onrecht en onderdrukking. 
De revolte leidde tot de afzetting en standrechtelijke executie van de malicieuze tiran en zijn al even hatelijke echtgenote Elena Petrescu. Verder kostte de opstand minstens 1100 mensen het leven. De meesten van hen kwamen vreemd genoeg om ná de val van het regime, in vaak onopgehelderde omstandigheden. Daarna belandde deze geschiedenis bij ons in de grote westerse vergeethoek waar stilaan ook de herinneringen aan vergelijkbaar boeventuig als Francisco Franco en Erich Honecker zich schuilhouden. 
In haar roman Het fundamentele gevoel van schuldeloosheid keert de Zwitsers-Roemeense schrijfster Dana Grigorcea  via haar hoofdpersonage Victoria terug naar het Boekarest van haar jeugd om in die stad verleden en heden aan elkaar af te meten. (Dat heden blijkt haar geregeld minder comfortabel te zitten dan het verleden, een sentiment dat menigeen zal herkennen.) Victoria, bezig met het verwerken van een bankoverval waarvan ze het slachtoffer was, is niet alleen volwassen geworden na de revolutie, ze is vooral een kind van wat men in Duitsland de Übergangsgenerationnoemt. Die groep jonge mensen bracht hun kinderjaren door in de onzalige tijd van de dictatuur, maar groeide op in de kapitalistische democratie die daarop volgde. 
Grigorcea schetst een beeld van de uiterlijke veranderingen die er de voorbije decennia hebben plaatsgevonden door Victoria vaak en lang op wandel te sturen door de straten van Boekarest en stil te staan bij het feit dat veel namen van straten zijn veranderd en dat bepaalde gebouwen een volledig andere bestemming hebben gekregen. Om aan te geven dat ook de mentale omgeving niet meer is zoals die ooit was, laat de schrijfster Victoria praten met mensen die ooit een al dan niet belangrijke rol in haar leven hebben gespeeld. Door die gesprekken, die afwisselend geestig, tragisch of confronterend zijn, maar bijna altijd een zachte melancholische ondertoon hebben, en waarin bepaalde woorden een heel eigen gewicht krijgen (wat bij iemand ooit ‘werkterrein’ heette, heet nu ‘takenpakket’) krijgt de lezer niet enkel een indruk van het huidige Boekarest gepresenteerd, maar ook een idee van hoe het leven hier ooit geweest moet zijn. Daarnaast biedt de schrijfster een mild beeld van een generatie die aanvankelijk bijna niets had en nu over bijna alles kan beschikken. Dat had kunnen leiden tot een hoge mate van verkniptheid en hooghartigheid, en soms komen die aspecten heel kort in de buurt van de oppervlakte, maar in de realiteit heeft het er alle schijn van dat net deze generatie Roemenen haar persoonlijke en professionele zaakjes prima in orde heeft.
Het fundamentele gevoel van schuldeloosheid is een roman waaruit veel begrip en mededogen spreekt. Dana Grigorcea hanteert een heldere vertelstijl waarbij ze zich, alleszins in deze roman, niet laat beperken door een strikte opbouw van haar verhaal of een al te afgelijnde structuur. Tussen begin en (open) einde loopt haar relaas zoals een beek, niet geremd door hindernissen of kunstmatig aangebrachte dammen, maar met krommingen als daar een aanleiding toe is. Wie bereid is om zich aan zo’n onvoorspelbaar traject over te geven, staat een mooie tocht te wachten.
 
Martin Overheul