Drie minuten in Polen
In Drie minuten in Polen vertelt Glenn Kurtz het verhaal van een verloren wereld. In 1938, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, trekken de grootouders van Kurtz door Europa en maken een film in hun geboorteplaats Nasielsk, in Polen. Die drie minuten durende film blijkt de belangrijkste getuigenis van een wereld die voorgoed verloren is.
Precies een jaar na de opnames wordt het Poolse dorpje onder de voet gelopen door de Duitsers. De ooit zo levendige joodse gemeenschap wordt bijna uitgeroeid: van de drieduizend joodse bewoners blijven er slechts honderd in leven. Glenn Kurtz besloot op basis van de beelden het leven in Nasielsk van vóór de oorlog te reconstrueren. De auteur doet op indringende wijze onderzoek naar geheugen en verlies, naar toeval en willekeur in de geschiedenis. Voor de lezers van De haas met de amberkleurige ogen van Edmund de Waal en Verloren van Daniel Mendelsohn.
Glenn Kurtz woont in New York, zijn artikelen verschenen onder meer in The New York Times. Drie minuten in Polen is zijn tweede boek en werd gekozen als beste boek van 2014 door The New Yorker en The Boston Globe.
Het filmpje van Kurtz' grootvader is online te bekijken op de website van het United States Holocaust Memorial Museum.
Blij dat er nog eens boek wordt uitgegeven met wat ik zou willen noemen ‘noodzakelijke inhoud’: dus over onderwerpen in ons leven, die we nooit vergeten mogen en waaraan we voortdurend herinnerd moeten worden. De schrijver Glenn Kurz grijpt een drie minuten durend filmpje van zijn grootouders aan om het wedervaren van de joodse gemeenschap in een klein Pools stadje, Nasielsk genaamd, niet ver van Warschau tijdens de Duitse nazibezetting te beschrijven.
Zijn grootouders waren in 1938 terug op bezoek geweest nadat ze enkele jaren daarvoor naar de U.S.A. geëmigreerd waren. De schrijver had dat 3 minuten durende filmpje in 2009 bij zijn ouders thuis in een kast gevonden, was het gaat bekijken en had besloten samen met enkele Joodse historische organisaties op zoek te gaan naar eventueel nog overlevenden en deze dan te confronteren met dat filmpje en hen te vragen of zij zich nog mensen konden herinneren die op dat filmpje voorkwamen.
Zo kwam van het een het ander en hebben die enkele overlevenden ons hun doordringend verhaal achtergelaten: over hoe in concreto het uitmoorden van hun families heeft plaatsgevonden, door wie en op welke wijze dat gebeurd is.
Want één ding mogen we nooit vergeten. Dit is geen abstract historisch feit, dat even terloops vermeld staat in de geschiedenisboeken en daarna met het omslaan van de pagina weer vergeten wordt. Neen, het -planmatig- uitmoorden van de Europese Joodse gemeenschap moet ons nog heden ten dage op ons hoede laten zijn in het volle besef dat hetzelfde weer kan gebeuren weerom met hen of met nu een andere bevolkingsgroep, die als zondebok gebruikt kan worden. Het antisemitisme is nog wel degelijk in het oppervlakkige ‘denken’ van veel Europeanen aanwezig. Immers, we mogen niet vergeten dat het uitmoorden door andere medemensen uitgevoerd is. Nogmaals, het is geen abstract historisch feit. Het bestond uit handelingen van gewone mensen, die jouw buurman konden zijn.
Wat heel duidelijk uit de verschillende verhalen naar voren komt is dat de Duitsers in hun uitmoorden ook bijgestaan werden door Poolse, Litouwse en Oekraïnse hulptroepen en dat ook de ‘gewone ‘ Poolse, Litouwse en Oekraïnse mensen aangaven wie de Joden waren, waar ze woonden en dikwijls waar ze zich schuil hielden. Zij waren er ook bij de kippen bij toen op 1 september 1939 Duitsland Polen binnenviel om de winkels van de Joden ongestraft te gaan plunderen.
En wat daarbij ook als heel opvallend beschreven wordt is dat één van de eerste systematische acties van de Endlösung, de actie “ Reinhard” in zomer 1942 uitgevoerd werd door een legereenheid van 500 brave oudere Duitse huisvaders, die als soldaten niet meer fysiek geschikt beschouwd werden voor actieve legerdienst. Dit gebeurde in het getto van Miedzyrzec, waar 8000 tot 11.000 Joden in de treinenwagons gejaagd werden richting Treblinka en degenen, die er niet mee bijkonden ( tussen 960 en 1800 personen), zo maar neergeschoten werden. Ook deze actie vond plaats met de hulp van de plaatselijke Poolse veldwachters en Oekraïense vrijwillige SS’ers.
Over deze ‘brave huisvaders’ is trouwens een boek gesdchreven op basis van interviews met de moordenaars: Christopher Browning. Doodgewone mannen: een vergeten hoofstuk uit de jodenvervolging.
Na het lezen van dit boek, kan ik slechts tot één conclusie komen: laten we in godsnaam dit boek op de verplichte literatuurlijst voor de middelbare school zetten. Ik zou dit graag zien omdat ik vrees dat er überhaupt al zo weinig gelezen wordt en dat ik vrees dat, wanneer we niet meer van dit soort ‘nodige’ historische feiten als verplichting in het onderwijs vasthouden, we gaan vergeten behoedzaam te zijn en het gevaar van herhaling niet opmerken.
Leo Reyntjens