Boek der rusteloosheid

Fernando Pessoa werkte ruim twintig jaar, tot aan zijn dood in 1935, aan een project dat zijn omvangrijkste prozageschrift zou worden: Boek der rusteloosheid. Het werk bleef onvoltooid en werd pas 47 jaar na zijn dood voor het eerst uitgegeven. In 1990 verscheen een keuze hieruit in Privé-domein. Deze nieuwe, door Harrie Lemmens geheel herziene en flink uitgebreide vertaling volgt getrouw de laatste Portugese uitgave. Het boek der rusteloosheid is het dagboek van een hulpboekhouder in Lissabon, Bernardo Soares. Alles wat hij heeft genoteerd vormt een scala van fragmenten; het zijn aantekeningen, overpeinzingen, beschouwingen. Zo quasi-kalm en -rustig als de dagen van deze klassieke klerk zich op kantoor aaneenrijgen, zo rusteloos wordt zijn bestaan zodra hij achter het schrift zit waarin hij zijn literaire notities maakt of wanneer hij door de straten van zijn absolute universum, Lissabon, dwaalt. Met deze Bernardo Soares voegde Pessoa een nieuwe, intrigerende 'heteronieme' persoonlijkheid aan de Portugese literatuur toe. "Mijn semi-heteroniem Bernardo Soares," schreef Pessoa zelf, "verschijnt telkens als ik moe of slaperig ben, zodat ik me tijdelijk minder laat leiden door verstandelijke overwegingen en remmingen: dat proza is een voortdurende mijmering. Het is een semi-heteroniem omdat het een ander is dan ik, maar een ander die niet zoveel verschillend is van mij, dan wel een verminking van mijn persoonlijkheid." "De verschijning van Het boek der rusteloosheid mag wat mij betreft als een nieuwe mijlpaal beschouwd worden. [...] Er is vrijwel geen schrijver te bedenken die zozeer uitmunt in scheermesscherpe zelfkarakteriseringen, stuk voor stuk citabel." - Nicolaas Matsier in NRC Handelsblad "Zijn Boek der rusteloosheid is een schepping van de eerste orde, een van de grote werken uit de wereldliteratuur." -T. van Deel in Trouw "De naam van Pessoa dient te worden opgegomen in de lijst van grote universele kunstenaars, geboren in de jaren tachtig van de vorige eeuw -: Picasso, Joyce, Braque, Strawinsky, Chlebnikov, Le Corbusier." - Roman Jakobson

Tijdens het lezen van Het boek der rusteloosheid - ofte Livro do desassossego, smaak ik die bedwelmende oe-klanken op de tong - van Bernardo Soares, heteroniem van Fernando Pessoa, laveerde ik voortdurend tussen medelijden, ergernis, sympathie en bewondering.

Medelijden ligt voor de hand.
Nooit eerder, zelfs niet in biografieen van van Gogh, Kafka of Nietzsche, heb ik schrijfsels gelezen van de hand van iemand die zo hevig, zo continu, zo bewust leed aan het leven en aan zichzelf.
Pessoa gebruikte zijn hoogsensitiviteit, zijn ´ziekte´, om van zichzelf een personage te maken, een bewustzijn tussen droom en werkelijkheid.

Dat hij een laag zelfbeeld had en tegelijk een volbloed narcist was hoeft geen betoog, maar hoe hij die dualiteit in zichzelf ondanks zijn weerzin opzocht, ontgon en zelfs koesterde, kon me mateloos ergeren.
Dan dacht ik weleens: ´komaan Fernando, wees eens wat flinker!´ Maar dat is natuurlijk makkelijk gezegd.

Anderzijds: mijn beeld van Lissabon, waar ik ooit als Erasmus- student enige tijd verbleef, werd deels bepaald door de schrijver-dichter die ik toen alleen kende van naam, een enkel gedicht en van zijn standbeeld gezeten aan café A Brasileira.
Zijn naam klonk in het Portugees zo mooi als een fado en bevatte zoveel saudade dat ik hem als een nooit te ontsluieren geheim koesterde. als iemand die ik niet kende maar naar wie ik heimwee had.
En dat terwijl ik weemoedig over de Taag naar de zonsondergang tuurde natuurlijk.

En nu las ik hem eindelijk en weet ik dat mijn beeld van Lissabon klopt. Zonder Pessoa geen Lissabon.
Deze fraaie, droevig ogende snorremans die zo graag onzichtbaar wenste te zijn en zo graag voor altijd wilde slapen, is nu een deel van mij geworden, zoals Lissabon indertijd ook een thuisstad werd.

Dus naast ergernis en medelijden voel ik ook sympathie.
Sympathie voor de onevenaarbare breekbaarheid en de niet te overtreffen moed die hij aan de dag legde door zijn naakte bewustzijn, paradoxale gevoelens en gedachten te fileren en zo nauwgezet mogelijk te proberen formuleren.
Dat wekt bewondering.
Dit is een man groots in zijn zwakheid en in zijn falen.

Ik denk dat ik zijn gedichten nu echt zal smaken, maar ik wil ze alleen in het Portugees lezen, de taal die het dichtst staat bij de taal van Pessoa.

En daarnaast zijn zijn aforismen natuurlijk grandioos.
Ik heb een schriftje vol geschreven, het halve boek overgepend eigenlijk!

Lissabon zal voortaan de mooiste stad ter wereld blijven. De voorbije jaren twijfelde ik tussen Lissabon en Boedapest, maar die knoop is nu dus doorgehakt.
Dank u, heer Pessoa!

Elisabeth Francet