Ze volgden me op straat
In deze levendige en indringende memoires beschrijft Oksana Tsjelisjeva de opkomst van het mensenrechtenactivisme tijdens de perestrojka, haar leven en dat van haar medeactivisten in Rusland onder Poetin. Onder hem is een klimaat geschept waarin afwijkende stemmen niet getolereerd worden – denk bijvoorbeeld aan Anna Politovskaja, die in het trappenhuis van haar flatgebouw in Moskou werd doodgeschoten. Tsjelisjeva zag haar leven veranderen in een ‘spionagefilm’. Van vreemde telefoongesprekken, ondervragingen door de Federale Veiligheidsdienst, tot achtervolgingen op straat. Zelfs nu ze in ballingschap is in Finland, waarbij ze haar moeder en dochter in Rusland moest achterlaten, houden de bedreigingen niet op.
Samenvatting:
In deze levendige en indringende memoires beschrijft Oksana Tsjelisjeva de opkomst van het mensenrechtenactivisme tijdens de perestrojka, haar leven en dat van haar medeactivisten in Rusland onder Poetin. Onder hem is een klimaat geschapen waarin afwijkende stemmen niet getolereerd worden – denk bijvoorbeeld aan Anna Politovskaja, die in het trappenhuis van haar flatgebouw in Moskou werd doodgeschoten. Tsjelisjeva zag haar leven veranderen in een ‘spionagefilm’. Van vreemde telefoongesprekken, ondervragingen door de Federale Veiligheidsdienst, tot achtervolgingen op straat. Zelfs nu ze in ballingschap is in Finland, waarbij ze haar moeder en dochter in Rusland moest achterlaten, houden de bedreigingen niet op.
Biografie:
Oksana Tsjelisjeva is schrijfster en mensenrechtenactiviste en stelt zich samen met collega-journalisten ten doel om de misstanden in Tsjetsjenië onder de aandacht te brengen. Ze heeft voor verschillende Russische media geschreven, onder meer voor Novaja Gazeta. Vanwege haar journalistieke werk is ze vaak met de dood bedreigd. In 2006 ontving ze de Human Rights Journalism under Threat-prijs van Amnesty International. Ze is medeoprichter van de Russian Chechen Friendship society. “Ze volgden me op straat,” werd gepubliceerd in Finland, waar Tsjelisjeva momenteel woont.
Tijdens haar eerste interviews met westerse journalisten is Oksana Tselisjeva verbaasd dat ze in het westen wordt gezien als een vooraanstaand mensenrechtenactiviste. Zo had ze zichzelf nooit gezien en ze wist ook niet zeker of ze die rol wel wilde spelen. Die rol is haar min of meer opgedrongen. Net als het politieke engagement. Zelf zegt ze: ‘Ik ben de politiek niet ingegaan. In plaats daarvan is die mijn leven binnengedrongen.’ Ze vertelt over de nadagen van de Sovjetunie, de ontspanning en de hoopvolle tijd na de opsplitsing in onafhankelijke staten. Na haar studie doceerde ze Latijn en Engels aan de universiteit in haar thuisstad Nizjni Novgorod (Gorki in de Sovjet tijd). Ook schreef ze artikelen over het behoud van stedelijk erfgoed, erfgoed dat in hoog tempo ten prooi valt aan geldbeluste projectontwikkelaars die gedekt worden door de politiek. Hier blijkt al dat ook het schrijven van in principe niet-politieke artikelen over historische gebouwen de argwaan van de machthebbers op je kunnen richten. Echt geëngageerd raakt ze pas na een incident in een tram waarin ze met haar dochtertje onderweg is. Een dronken FSB-agent weigert uit machtswellust een kaartje te kopen. Wanneer de conducteur en medereizigers hem daarop aanspreken trekt hij een wapen. In een worsteling waaraan ook Oksana meedoet uit angst voor haar dochter weet zij het wapen van de man af te pakken. De agent wordt uit de tram gezet. Even later staat een andere man op die zich bekend maakt als FSB-agent en haar het wapen weer afneemt. Oksana is geschokt dat deze agent zijn collega niet heeft aangesproken en zich bij het incident afzijdig hield. De mogelijke uitkomst van het incident leek de agent totaal niet te interesseren. Tsjelisjeva wil iets doen tegen dergelijk onrecht en sluit zich aan bij de niet-gouvernementele organisatie (ngo) ‘Russisch-Tsjetsjeense Vrienschapsvereniging’ die mensenrechtenschendingen in Tsjetsjenië aanklaagt. Het overheidsagentschap voor terrorismebestrijding verdenkt Tsjelisjeva en haar mensenrechten-ngo van extremisme. Dat leidt tot pesterijen en verregaande intimidatie van overheidswege. Uiteindelijk leidt het zelf tot de moord op mede-journalisten.
De memoires gaan hoofdzakelijk over haar ervaringen met de twee Tsjetsjeense oorlogen. De eerste duurde van 1994 tot 1996 en de tweede begon in 1999 en duurt nog altijd voort (en wie van ons beseft dat eigenlijk?). Tsjelisjeva schrijft over die tweede oorlog dat Poetin het conflict ‘Vertsjetsjeniseert’. Daarmee bedoelt ze dat het Kremlin de aandacht voor het conflict zo manipuleert dat het geen strijd om onafhankelijkheid meer lijkt, maar een gevecht tussen etnische groepen in het land zelf. Dit maakt het boek zeer actueel. De huidige problemen in Oekraïne, waar de schrijfster het overigens niet over heeft, hebben een sterke parallel met de oorlog in Tsjetsjenië. Ook hier past Poetin de verdeel en heers tactiek toe en wordt een intern conflict door Poetin en de FSB langzaam omgezet naar de wens van bevolkingsgroepen om weer bij Rusland te horen.
Het zijn geen gebruikelijke memoires. Het privéleven van Tsjelisjeva komt nauwelijks aan bod. Het is meer een tijdsbeeld waarin de rol en de toenemende macht van de FSB en Poetin en de hang om de oude grenzen van de Sovjetunie weer te herstellen door zogenaamd vrijwillige inlijving of uit humanitaire gronden voorop staat. Niet alleen de agenda van Poetin wordt aan de kaak gesteld maar ook de onmacht en vaak betweterigheid van het westen.
Het boek is een aanrader voor wie een beeld wil krijgen over de situatie in Rusland. Het is echter geen eenvoudig te lezen boek. Het verhaal heeft geen doorlopende lijn en bestaat uit een aaneenschakeling van losse aantekeningen en gedachten die soms wat breedvoerig zijn.
Silvia van Elzelingen