Het leven speelt met mij
Het leven speelt met mij laat zien hoe en waarom wij soms tot de meest onmogelijke beslissingen worden gedreven. Grossman beschrijft als geen ander hoe trouw en politieke ideologie de kern van een gezin kunnen raken en de grens tussen standvastigheid en verraad vervaagt.
Sommige zaden hebben genoeg aan één korreltje aarde om te ontkiemen.’ De zin staat een beetje verloren in het verhaal van Vera, een negentigjarige vrouw die ermee instemt op film over haar avontuurlijke leven in Joegoslavië en Israël te vertellen. Ze is daartoe overgehaald door haar kleindochter Gili, die ze naar eigen zeggen niets kan weigeren. Vera is gebaseerd op Eva Panić Nahir, tijdens de Tweede Wereldoorlog een gewaardeerde medestander van partizanenleider Tito, maar daarna verketterd en jarenlang opgesloten in een van goelags van het nieuwe regime omdat ze weigerde haar man Rade, die ervan beschuldigd werd een spion van Stalin te zijn, ten onterechte te bestempelen als een verrader. Die weigering komt haar duur te staan in een tijd waarin paranoia en willekeur de politieke agenda bepalen. Ze wordt voor drie jaar verbannen naar Goli Otok, een onherbergzaam eiland voor de kust van wat nu Kroatië is, en moet als bijkomende straf haar dochter Nina achterlaten. De zaden waarvan in bovenstaand citaat sprake is, zouden dus Vera’s onvoorwaardelijke liefde voor de levenslustige Rade kunnen zijn en haar hartstochtelijke engagement voor het communisme.
Met dit uitgangspunt schrijft David Grossman, die over een periode van twintig jaar meerdere gesprekken voerde met Eva en haar dochter Tiana, een roman die het midden houdt tussen een gefingeerd en een reëel levensverhaal. Eva wandelt door dit boek als Vera, Tiana als Nina. Goli Otok, het wrede werkkamp waar Tito zo’n 16.000 politieke tegenstanders laat opsluiten, gevangenen die het er niet allemaal heelhuids van afbrengen, figureert onder zijn eigen naam.
“Het leven speelt met mij”, uitstekend vertaald door Ruben Verhasselt, is een breed opgezette roman over liefde, loyaliteit, keuzes maken, verlies, verraad, opoffering, ouder worden, loutering en verzoening. Het boek is tegelijk een terugblik en een blik op de toekomst. Dat is bijzonder ambitieus, maar Grossman slaagt erin die ambities waar te maken. Dat ligt enerzijds aan zijn onmiskenbare talent, de man is behalve een geboren verhalenverteller ook een doorgewinterde verhalenbouwer. De structuur van deze roman is vernuftig en zet de lezer voortdurend aan het werk. Anderzijds heeft hij met deze geschiedenis goud in zijn handen. Hoofdpersonage Vera is een vrouw wier leven zichzelf lijkt te vertellen. Verzetsheldin, getrouwd met haar grote liefde, moeder, op weg naar een zorgeloos leven in een communistische heilstaat, een arbeidersparadijs waarin iedereen gelijk is. Tot de hemel instort en het paradijs binnen de kortste keren verandert in een hel.
Wat drijft een 90-jarige vrouw om de pijnlijkste jaren uit haar leven nog eens over te doen ten overstaan van de camera van kleindochter Gili en in aanwezigheid van dochter Nina? Op die vraag geeft Grossman met mondjesmaat antwoord. Zo speelt de geestelijke toestand van Vera een belangrijke rol. Ze begint vergeetachtig te worden, weet dat dementie aan haar voordeur staat, weet niet precies wanneer die deur open zal gaan, maar twijfelt er niet aan dat dit niet valt te vermijden. ‘Het duurt waarschijnlijk nog een tijdje, een paar jaar, is me gezegd, ik sta nog maar helemaal aan het begin, met alle lol van het nieuwe en van het ontdekken. Maar deze trein is al vertrokken va het station. Zelfs op dit moment ben ik een beetje aan het vervagen. Kijk, en ze tilde een hand op voor zijn ogen. Nu ben ik nog in kleur, over drie, vier jaar is het mat wit en daarna doorzichtig.’
Het blijkt vooral loutering te zijn wat ze zoekt. Om haar ziel te zuiveren – niet haar geweten want dat speelt haar geen parten – is ze bereid een spervuur van verwijten te ondergaan van haar dochter, die ze achterliet toen die zes was. Een scheiding uit trouw aan een andere liefde, een hartverscheurende keuze waar Eva nooit spijt van heeft gehad, maar die haar leven en dat van haar dochter Nina jarenlang heeft overschaduwd. In dat labyrint van hevige gevoelens, verwijten, bekentenissen, frustraties en proberen de hoofdpersonages van dit schrijnende verhaal overeind te blijven. Ze gaan geestelijk door de vallei van de schaduw van de dood, op zoek naar een rivier om hun zonden weg te wassen. Ze hopen die rivier te vinden op Goli Otok. Onderweg lopen ze, gebukt onder de druk van een zwaar gehavend gemeenschappelijk verleden, enkele forse blauwe plekken op de ziel op en een verzwikte mentale enkel. Maar het einddoel blijft onveranderd: emotionele zuivering.
Martin Overheul
Redacteur Boekensite Gent