Wij zijn de wrekers over dit alles
‘Wij zijn de wrekers over dit alles’ van Conny Braam beschrijft de dodenmars vanuit Auschwitz van een lange stoet uitgeputte gevangenen, onder wie sergeant Jakob Witbooi, kleinzoon van de Afrikaanse vrijheidsstrijder Hendrik Witbooi. Samen met duizenden witte, zwarte en bruine Zuid-Afrikanen is hij in 1942 in Noord-Afrika krijgsgevangen gemaakt en naar Europa vervoerd. Ondanks de barre omstandigheden in de krijgsgevangenkampen blijven de raciale verhoudingen van thuis bepalend voor de onderlinge verstandhouding.
Als Jakob en zijn vrienden eind 1944 als dwangarbeiders bij IG Farben in Auschwitz III terechtkomen, begrijpt hij dat dit de ultieme consequentie van racisme is. Heimelijke gesprekken met de Joodse Amsterdammer Wolfie Waterman doen hem inzien dat zijn vertrouwen in de belofte van Churchill dat meevechten tegen de nazi’s de gekoloniseerde soldaten stemrecht zal opleveren, onterecht is. Het einde van de oorlog zal de Zuid-Afrikanen apartheid brengen.
‘Kijk naar ons tweeën: een kleurling en een Jood. We worden allebei als minderwaardig beschouwd, wij zijn allebei tot dwangarbeid veroordeeld. Daaruit kun je maar één conclusie trekken: wij hebben dezelfde vijanden, onze strijd is een gemeenschappelijke en daarom zeg ik je: ‘Nee Jacob, niet God maar wij, wij samen, wij zijn de wrekers over dit alles!’
De Nederlandse schrijfster Conny Braam is bekend van haar engagement in de strijd tegen apartheid. Ze steunde volop de strijd van het ANC, de partij van Nelson Mandela en het is dus niet verwonderlijk dat bijna elke roman die ze schrijft zich afspeelt in Zuid-Afrika of er een binding mee heeft. In deze historische roman is Jacob Witbooi haar protagonist. Deze kleinzoon van Hendrik Witbooi, leider van de Nama-clan en de meest bekende vrijheidsstrijder die in 1904 strijd leverde tegen de Duitse kolonisator, heeft dat verlangen naar vrijheid en gelijkheid van zijn grootvader geërfd.
Het Atlantisch Handvest, de door Roosevelt, Churchill en de andere bondgenoten getekende overeenkomst belooft een wereld van bewegingsvrijheid voor iedereen nadat het nazisme is uitgeroeid. Reden genoeg voor Jacob en de door hem meegenomen Kalahari-jongens om zich aan te melden bij het Zuid-Afrikaanse legerkorps in de hoop op stemrecht na de oorlog. Het leger is echter geen pretje voor de gekleurde Afrikaners. Ook hier heerst overal de minachting van blank voor zwart en nemen zowel de Rooinekken als de Boeren het hen kwalijk dat ze in hetzelfde uniform lopen.
Na de val van Tobroek begint voor Jacob de lange tocht. Een tocht van meer dan drie jaar en vele duizenden kilometers lang. Van de hete Egyptische woestijn naar de verschrikkelijke winters in Polen. Via verschillende krijgsgevangenenkampen en de helse dodentocht van Auschwitz naar Neurenberg om uiteindelijk van een kamp in Groot-Brittannië terug naar Kaapstad te worden gestuurd.
Zijn belangrijkste bezit zijn z’n vaders bijbel en de kleine Rand Mc Nally World Atlas die hij kocht in Caïro. ‘Zonder goede atlas is en mens stuurloos. Zonder kun je zomaar verloren raken in deze gevaarlijke wereld.’ De woorden van de boekverkoper blijken op meer dan één manier waar te zijn en de atlas wordt zijn ankerpunt. Gedurende de hele reis houdt Jacob zijn nieuwsgierigheid en verlangen om de grote steden van Europa te zien, om te gaan en staan waar hij wil.
De intelligente Jacob probeert door gesprekken met anderen te begrijpen hoe racisme werkt, hoe minachting van de ene voor de andere uiteindelijk leidt tot kampen van uitbuiting, dwangarbeid en vernietiging van mensenlevens. In welk krijgsgevangenkamp hij ook terecht komt, overal worden de zwarten en kleurlingen het slechts bejegend. Zo mogen in het kamp de blanken eerst naar de latrines, dan de kleurlingen en daarna pas de zwarten ‘die daarna de boel kunnen schoonmaken en ontsmetten.’ Zwarten worden als ‘oppassers’ aan Rooinekken en Boeren toegewezen om de zware klussen te doen. Naast al die vernederingen zijn er de absurde situaties zoals de eis om in een piekfijn uniform te vertrekken op de dodentocht: ‘Achter hen zijn de broertjes Letutu bezig met het uniform van Geldenhuys. Het jasje hangt over een provisorisch hangertje op een spijker aan de enige paal die nog onaangetast overeind staat. Ze plukken vuiltjes van de stof en halen er een borstel overheen. Eronder staat een paar laarzen – zo glimmend gepoetst dat het wel een slechte grap lijkt.’
Waar hij ook komt probeert Jacob gesprekken aan te gaan en hij leert dat de drijfveer tot verzet overal bestaat uit een gevoel van onrecht over immense armoede en uitbuiting en een immens verlangen naar persoonlijke vrijheid. ‘Beide volken hebben een guerrillastrijd gevoerd. Net als deze partizanen. Mijn volk, uw volk en deze Italianen, wij allen strijden tegen een onderdrukker. Misschien wel tegen een gemeenschappelijke onderdrukker…’ werpt Jacob een Boer voor de voeten.
Als Jacob na de oorlog weer thuiskomt wordt zijn hoop op gelijkheid onderuitgehaald wanneer het Atlantisch Handvest alleen de Europese staten blijkt te betreffen en niet de kolonies. Wanneer de Nationalistische Partij in Zuid-Afrika de verkiezingen wint krijgt racisme een nieuwe naam. Apartheid.
Toch schrijft Braam dit boek niet zonder ook menselijkheid een plaats te geven. Zo zijn er de mijnwerkers die ongeacht ras of stand zichzelf in de eerste plaats als mijnwerkers zien en elkaar helpen. Jacob die zijn identiteitsplaatjes wisselt met de Joodse Moritz Rabinowitz om hem meer kans op overleven te bieden in de Duitse kampen of Koos Abrahams, de gangsterbaas uit Kaapstad die erin slaagt om overal aan voedsel te geraken en dat deelt.
Bij elk bezoek aan de Menenpoort in Ieper vraag ik me af hoe al die jongens uit het Gemenebest hier terecht zijn gekomen. Nooit tot nu toe stond ik erbij stil dat, behalve de gesneuvelden er ook duizenden jongens en mannen door de Duitsers in kampen werden opgesloten en de grootste ontberingen hebben doorstaan of niet hebben overleefd. Het is goed dat dit onbekende verhaal, van een Zuid – Afrikaanse sergeant die meevocht in een oorlog die niet de zijne was, is verteld.
Marianne Verschraegen, gastrecensie